Etiket: Selahattin Tuğa

Cumhuriyet Dönemi Paralarını Tasarlayan Sanatçılar

Türkiye Cumhuriyeti paralarının motiflerini üreten sanatçıların listesini derlemeye çalıştık.

Madeni ve Kağıt paraların çoğu, Darphane ve Banknot Matbaası  bünyesindeki sanatçılar tarafından üretildiyse de, Cumhuriyetin erken dönemlerinde yabancı danışmanlardan hizmet alındı, zaman zaman da açılan yarışmalara katılan sanatkarların çalışmaları hatıra ve tedavül paralarında yer buldu.

Cumhuriyet dönemi paralarının tasarımlarında çalışmaları yer eden sanatçılar:

(parantez içinde verilen tarih, sanatçının tasarımının kullanıldığı ilk çalışmanın tedavüle çıktığı yıldır.)

Yarışmalara katılıp, eserleri derece alan, ancak desenleri kullanılmayan sanatçılar:

*Listede bazı madeni paraların ve pek çok banknotun desenlerini üreten sanatkarın ismi eksiktir. Yeni isimler gün ışığına çıktıkça liste güncellenecektir.

 

Banknotlarda ve madeni paralarda kullanılan portrelerin orijinallerini çeken fotoğrafçılar, görseli aktarılan heykellerin yaratıcıları veya binaların mimarlarını da burada listeledik.

kapak fotoğrafı: Darphane GM 2018 Faaliyet Raporu

Banknot ve Madeni Paralarda Eserleri Yer Alanlar

Türkiye Cumhuriyeti paralarının kalıplarını ve klişelerini üreten sanatçıların listesine ek olarak, yapıtları dolaylı olarak paralara aktarılan kişileri derlemeye çalıştık.

  • Josef Thorak
    • 1939 E2 1.000 Liralarda resmedilen Güvenlik Anıtı’nı Anton Hanak’ın ölümünden sonra tamamlayan heykeltıraş.
  • Cemal Işıksel
    • 1939 E2’den başlayarak banknot ve madeni paralarda kullanılan pek çok portre fotoğrafını çeken fotoğrafçı.
  • Albert Eckstein
    • 1942 Alman banknot matbaasında basılan E3 10 Lira banknotta kullanılan, Bolu’nun Bürnük köyünde çekilen ve günümüzde Alman Arkeoloji Enstitüsünde bulunan “üç köylü kadını” fotoğrafını çeken çocuk doktoru (*42 Sf.83, *i).
  • Hüseyin Anka Özkan
    • 1966 E6 20 Lira; Anıtkabir Hürriyet Kulesi önündeki erkek heykel grubunu,
    • 1982 E7 10.000 Lira Mimar Sinan heykelini ve
    • 2009 E9 100 Lira arka yüzündeki Itri portresinin temel alındığı heykeli yaratan heykeltraş (*ii).
  • Etem Tem
    • Atatürk’ün Kocatepe’deki fotoğrafından aktarılan desenler, 1960 2½ Lira ve daha pek çok madeni parada kullanıldı.
    • 2009 E9 5 ve 10 Liralık banknotlardaki Atatürk portresi (*ii).
  • Pietro Canonica
    • 1972 tarihli, 30 Ağustos Zaferi’nin 50. yıldönümü temalı hatıra 50 Lirada görülen İzmir Atatürk Heykeli’nin heykeltraşı.
  • Hüseyin Gezer
    • 1989 E7 50.000 Lira TBMM Atatürk Anıtı’nın heykeltraşı.
  • Münif Fehim Özarman
    • 2009 E9 200 Lira arka yüzündeki Yunus Emre portresinin temel alındığı ilüstrasyonu yaratan ressam (*ii).

 

  • Mimar Vedat Tek
    • 1927 E1 1 Lirada görülen İkinci Meclis Binası’nın (günümüzde Cumhuriyet Müzesi) mimarı.
  • Mimar Yahya Ahmet
    • 1927 E1 1 Lirada görülen, 1925’te inşa edilen Başvekalet (Başbakanlık) binasının mimarı.
  • Mimar Arif Hikmet
    • 1947 E3 2½ Lirada görülen, Ankara Halkevi’nin (günümüzde Ankara Resim ve Heykel Müzesi) mimarı.
    • (aynı yapı, İngiltere’de basılan ancak banknotları taşıyan geminin batması sebebiyle tedavüle verilmeyen 1941 baskısı E2 50 Kuruşlarda da resmedildi)
  • Jack Acıman (Jacques Nissim Aggiman)
    • 1952’de dolaşıma verilen E5 100 Lira banknotların arkasında resmedilen Gençlik Parkı Köprüsünün müteahhidi (*iii, *iv)
  • Mehmet Emin Onat & Ahmet Orhan Arda
    • 1966 E6 20 Lira ve 1997 E8 5 Yeni Türk Lirasında resmedilen Anıtkabir’in mimarları.
  • Mimar Senekerim Balyan
    • 1971, E6 500 Liralara resmedilen, Bab-ı Seraskeri kapısının arkasında görülen Beyazıt Kulesi‘nin mimarı.
  • Clemens Holzmeister
    • 1944 E2 50 Kuruş ve 1952 E5 2½ Lira arka yüzlerinde resmedilen TCMB ilk İdare Merkezi binası (*v) ve
    • 1989 E7 50.000 Lira TBMM mevcut binası‘nın mimarı.
  • Umut İnan
    • 1988 E7 20.000 Lira arka yüzünde resmedilen, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yeni İdari Merkezi binasının mimarı (*v).
  • Ebu Ali Reha el Kettani
  • Feridun Kip, İsmail Utkular ve Doğan Erginbaş

 

i) Albert Eckstein: a pioneer in pediatrics in Turkey – Nejat Akar, The Turkish Journal of Pediatrics 2004; 46: 295-297

ii) TCMB Türk Lirası Banknot ve Madeni Paralar Tanıtım Toplantısı

iii) Köpriyet Blogu – Gençlik Köprüsü

iv) Ankara’da Elçiliklerin İnşa Sürecinde Az Bilinen Bir Aktör: Jacques Aggiman, Mustafa Haluk Zelef, Ankara Araştırmaları Dergisi 14/12/2017

v) TCMB LİRA Bülteni, Ekim 2006 Sayı:40, “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Binaları” başlıklı makale

Selahattin Tuğa (1945 ~ 2023)

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası gravür sanatçılarından Selahattin Tuğa’nın, altıncı emisyon 1.000 Lira banknotlarındaki Mustafa Kemal Atatürk portresi ve Boğaziçi manzarasında S.TUĞA olarak ismi bulunur. (*42, Sf. 133).

Aynı zamanda yedinci emisyon 10 Lira ve 5.000 Lira değerindeki banknotlardaki Atatürk portrelerini üreten gravür sanatçısıdır.

 

Selahattin Tuğa, 1945 yılında Diyarbakır’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Diyarbakır’da tamamladı, İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nin Dekoratif Sanatlar bölümünden 1966’da mezun oldu.

Akademi’de öğrenciliği sırasında bakır tabaklar üzerini cami resimleri ve portreler çizdi, bu çizimlerinden dolayı Banknot Matbaası gravür atölyesine tavsiye edildi ve giriş sınavından sonra 1969 yılında TCMB Banknot Matbaası gravür atölyesinde göreve başladı. Staj döneminde Polonyalı gravür sanatçısı Jan Piwczyk‘ten taydus (taille-douce,  yumuşak oyma) gravür tekniği hakkında ilk bilgileri aldı.

Doğrudan el gravürü yapmak yerine, yaptığı çizgisel portreleri fotomekanik sistemle bakır kalıplar üzerine kopyalayıp, asitle yedirdikten sonra, oyma kalemleri ile derinleştirme yöntemini kullandı.

1970’li yıllarının ikinci yarısında, grafik tasarımını Mustafa Üstün‘ün gerçekleştirdiği E-6 serisi 1.000 TL banknotun ön yüzündeki Atatürk portresi ve arka yüzdeki Boğaziçi Köprüsünün de yer aldığı Rumeli Hisar’lı boğaz manzarasının gravürünü yaptı.

1978 yılında E-7 serisi küçük boyutlu banknotların hazırlığı başladığında, E-7 serisi 5.000 TL nin önyüz Atatürk portresini, aynı serideki 10 TL’nin önyüz grafik tasarımı ve Atatürk portresi çizimini gerçekleştirdi.

1985 yılında E-7 5.000 TL ikinci tertibinin ön ve arka yüzü grafik tasarımlarını yaptı. 1979-1990 lı yılları arasında müdür yardımcılığı görevini yürüttü ve ardından emekliliğine kadar danışmanlık kadrosunda görev aldı.

Sayısız Milli Piyango biletinin tasarımını da gerçekleştiren Selahattin Tuğa, aynı zamanda pek çok pulun da dizayner ve gravörüdür *1. Çeşitli yıllara ait Atatürk temalı sürekli pullar, İsmet İnönü’nün çizgisel portresi, 1992 ve 1993  Yılı “Türk Meşhurları” serileri başlıcalarıdır.

PTT pul şubesinin pul yarışma jürilerinde uzman kuruluş olarak banknot matbaasını temsil etti, açılan yarışmalara katılıp ödüller aldı, ürettiği grafik tasarımlar pullara basıldı.

 

Bu çalışmaların yanı sıra dekoratif eşyalar satan bir mağaza için bakır tabaklar üzerine portreler çizmeye devam etti. Ayrıca Milli Piyango biletlerinin ön yüzündeki konuların suluboya resimlerini yaptı, banknot matbaasında basılan bu biletlerinin renk ayrımı, kalıp ve baskı aşamalarını denetledi.

Kişisel sergilerinde Atatürk portre gravürleri ve yağlıboya resimlerini sergileyen Selahattin Tuğa, 2023 yılında vefat etti.

[1] Pul detayları ve görseller: Pulhane.com
[2] “Selahattin Tuğa, Yağlıboya Resim Sergisi, Destek Reasürans Sanat Galerisi, İstanbul“, Salt Research

(Yazımıza, Selahattin Tuğa hakkında değerli bilgiler sunan ailesi ve ayrıca Sayın Mustafa Çakırcalı‘ya en içten teşekkürlerimizi sunarız.)

 

* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.

Mustafa Üstün

6. Emisyon 1.000 Lira ön ve arka yüzünde, E7 1.000 TL ön yüzünde grafik tasarımları bulunan sanatçı, ayrıca 1979 yılında dolaşıma çıkarılan E- 7 serisi 5.000 TL 1. tertip banknotun arka yüz grafik tasarımını gerçekleştirdi. Her iki banknottaki Atatürk portresi, Selahattin Tuğa gravürüdür. 5000 Lira arka yüzündeki Mevlana gravürü ise Şükrü Ertürk eseridir.

Önceki yıllarda yaptığı grafik tasarımlarından biri de 1983 yılında yedinci emisyon 100 TL’nin önyüz tasarımına dönüştürüldü.

1930 lu yılların sonuna doğru Antalya’nın Akseki İlçesi’nin İbradı nahiyesinde doğan Mustafa Üstün, Antalya Aksu İlk Öğretmen Okulunu bitirdikten sonra Ankara Gazi Eğitim Estitüsü Resim-İş Bölümünde okudu ve ardından resim öğretmenliğine başladı. Bu arada, Gazi Eğitim Enstitüsü’ndeki grafik öğretmeni Ferit Apa’nın kurduğu Apa ofset matbaasında basılan diploma ve benzeri belgelerin grafik tasarımlarını yaptı.

1960 lı yılların başında Ferit Apa’nın tavsiyesi ile banknot matbaası resim atölyesinde göreve başladı. Ardından Almanya Kassel Güzel Sanatlar Okulunda lisansını tamamlayarak, grafik tasarımcı diploması aldı, Avusturya devlet matbaasında stajı sırasında banknot grafik tasarımı ve taydus teknikte gravür bilgileri edindi.

Bazı pulların grafik tasarımını gerçekleştirdi:

  • 1970 Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın 25. Yıldönümü 220 Kuruş valörlü pul
  • 1970 Lale motifli kompozisyona sahip “Ankara 70 Posta Pulları Türkiye 3. Milli Sergisi” anma bloku
  • 1971 İzmir Akdeniz Oyunları 100 Kr
  • 1983 Dünya Haberleşme Yılı 70 TL valörlü pul

Banknot grafik tasarımları ve T.C. Merkez Bankası’nın Hizmet Hatırası sertifikalarının, çek, hazine bonosu gibi kıymetli kâğıtlarını tasarladı. 1983 -1990 yılları arasında Banknot Matbaası’nda müdür yardımcılığı görevinde bulundu,  ardından danışmanlık kadrosuna alındı ve birkaç yıl sonra emekli oldu.

(Yazımıza, Mustafa Üstün hakkında kıymetli bilgiler ile katkıda bulunan Mustafa Çakırcalı‘ya en içten teşekkürlerimizi sunarız.)

 

* Türk paralarının tasarımında emeği geçen diğer sanatkarlar için tıklayın.

[1] pul görselleri kaynağı Pulhane.com
[2] banknot görselleri kaynağı TCMB Sanal Müze

Jan Piwczyk (1897 ~1972)

Jan Piwczyk, 1962’de tedavüle verilen 5. Emisyon, 4. tertip 100 Lira ve aynı yıl çıkan 3. tertip 500 Liralarda görülen Atatürk portresini üreten gravür sanatçısıdır (*1).

Cemal Işıksel‘in 1929’da Orman Çiftliğinde çektiği fotoğraf temel alınarak üretilen portre, TCMB Banknot Matbaasında üretilen ilk kalıptır.

 

Jan Piwczyk, 1897 Polonya doğumludur. Varşova’da Polonya pulları matbaalarında çalıştı. 1943’ten itibaren Berlin, Almanya’da pul gravürleri üretti. 1950’lerin ortasında Münih merkezli Giesecke & Devrient matbaasında çalıştı.

1957’deki kuruluşundan itibaren, T.C.M.B. Banknot Matbaası’nda görev aldı. Selahattin Tuğa gibi yeni yetişen gravörleri taydus (taille-douce, yumuşak oyma) gravür tekniği hakkında eğitti.

Jan Piwczyk, 1972’de vefat etti.

İsmi genellikle pul gravörleri arasında anılır:

 

* Cumhuriyet dönemi sikke va banknotlarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.

banknot fotoğrafları: TCMB Sanal Müze

Cemal Işıksel (1905 ~ 1989)

Çeşitli banknot ve madeni parada kullanılan Atatürk portresi, Cemal Işıksel’in fotoğrafları temel alınarak üretildi.

  • 1962’de tedavüle verilen 5. Emisyon, 4. tertip 100 Lira ile, aynı yıl çıkan 3. tertip 500 Liralarda görülen Jan Piwczyk eseri Atatürk portresi
  • 7. Emisyon 5.000 Liralık banknotta gravör Selahattin Tuğa eseri portre
  • 7. Emisyon 100.000 ~ 20.000.000 arası banknotlarda ve sonradan benzer tasarımda basılan 8. Emisyon 1, 5, 10 ve 20 Yeni Liralarda gravör Şükrü Ertürk eseri portre
  • 1973, Cumhuriyet’in 50. yıldönümü altın ve gümüş hatıra paralarda Avni Kumuk eseri portreler
  • 2002 yılı 250Bin Lira ve benzer şekil ile 2005 yılı 25 Yeni Kuruşta Nesrin Ekşi Schnepf eseri portre
  • 2005 yılı 1 Yeni Türk Lirası, Hakkı Baha Çavuşgil eseri Atatürk portresi
  • 8. Emisyon 50 ve 100 Lira Şükrü Ertürk gravürü Atatürk portresi
  • 9. Emisyon 20, 50 (gravör Nazan Tanyu), 100 ve 200 Lira (gravör Mustafa Çakırcalı) Atatürk portreleri

(Atatürk’ü sola bakar halde resmedebilmek için bazı fotoğraflar aynalanarak kullanıldı)

1905’te İstanbul’da doğan Cemal Işıksel, İstanbul Hükümetine karşı hazırlanan fetvayı kaleme alan Müderris Hasan Fehmi Efendi’nin oğludur. İlk Atatürk fotoğrafını, 1924’te Dumlupınar Zaferi’nin ikinci yıl kutlama törenlerine katılmak üzere Afyon yolculuğuna çıkılırken, istasyonda çekti. Daha sonra da Atatürk’ün bütün yurt gezilerine özel fotoğrafçısı olarak katıldı. Falih Rıfkı Atay, bir yazısında “Rahmetli Lider bütün fotografçılar arasından onu seçmişti.” diye bahseder. Işıksel de Atatürk’ü objektifinin gördükleriyle ebedileştirmeye çalıştı.

Türkiye’yi ziyaret eden yabancı devlet adamlarının da fotoğraflarını çekti ve Cumhuriyet’in ilk 40 yılına ait çok zengin bir fotoğraf arşivi oluşturdu. Çektiği Atatürk fotoğraflarının bazıları para ve pullara basıldı.

1926 yılında Cumhuriyet gazetesinin kurucusu Yunus Nadi’nin çağrısı üzerine Cumhuriyet’e geçti. Daha sonra, Atatürk’ün isteği ile Hâkimiyet-i Milliye ve Ulus Gazetelerinin de foto muhabirliğini üstlendi. 1956 yılına kadar aktif olarak sürdürdüğü foto muhabirliğini 1963’te noktaladı.

Atatürk’ün fotoğrafçılarına gösterdiği ilgiyi Cemal lşıksel, Abdi İpekçi’ye verdiği ve 6 Kasım 1972 tarihli Milliyet Gazetesinde yayımlanan röportajında şöyle anlatır:

“1932 senesinde Birinci Tarih Kongresi kongre azalarına Marmara Köşkü’nde bir çay verildi. Ben de gittim. Orada resim çekmek için münasip bir poz bekliyordum: Atatürk beni gördü. Döndü, etrafını almış olan tarih profesörlerine, tarih hocalarına; “Bu memlekette,” dedi. “Bütün istibdatları yıktık, yalnız şu Cemal’in istibdadından kurtulamadık. Söyle bakalım, nasıl resim çekmek istiyorsun, nerde duralım, nasıl duralım?”

Ben tabi ezildim büzüldüm, “Nasıl emrederseniz Paşam” dedim. Çünkü böyle bir iltifatı beklemiyordum. “Etrafınıza” dedim, “gelsin profesörler, öyle bir resim çekeyim.”

“Peki haydi gelin bakalım” dedi. Benim en güzel hatıralarımdan bir tanesi bu.”

İlki 10 Kasım 1965’te Ankara’da Alman Kültür Merkezi sergi salonunda olmak üzere 26 kez Atatürk Fotoğrafları sergisi açan Işıksel, 1969 yılında Ankara’daki dairesini sürekli bir Atatürk Fotoğrafları sergisi haline getirdi ve bu fotoğraflardan bir Atatürk albümü oluşturdu (1969).

Cemal Işıksel, 1989’da İstanbul’da vefat etti.

 

 

* Cumhuriyet paralarında eserleri yer alan diğer sanatçıların listesi için tıklayın.

 

(*1) Atatürk Ansiklopedisi; Atatürk’ün fotoğrafçıları, Hüseyin Çoğun

(*2) “Atatürk fotoğrafçıları” başlıklı Seyit Ali Ak imzalı makale (Hürriyet Sanat & Edebiyat dergisi “Gösteri”, 30 no’lu Mayıs 1983 sayısı, sf. 22)

kapak resmi: FİBHaber