Günlük kullanılan paralardan birer adedinin Darphane jetonu (ya da parası) ile birlikte paketlendiği yıllık tedavül setleri ve nostalji setlerinden başka, Darphane’nin satışa çıkardığı hatıra paralar zaman zaman ortak bir temaya sahip birkaç parçalık set olarak üretilir.
Birleşmiş Milletler çatısı altında kurulu Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agricultural Organization; FAO) hatıra programı kapsamında, 1970 yılında çıkarılmaya başlanan FAO Hatıra Paraları ilk seri kabul edilebilir.
Darphane’nin kendi duyurularında isimlendirdiği seriler:
1927’de 1. Emisyon banknotların tasarımı için yarışma açılması gündeme geldi ancak muhtemelen sürecin hızlı ilerlemesi için Ressam Ali Sami Boyar görevlendirildi. *1
Darphane, Cumhuriyet’in Latin harfli ilk tedavül paralarının tasarımı için açtığı 1934 tarihli yarışma ile başlayarak, tedavül ya da hatıra paraların tasarımı için zaman zaman yarışmalar düzenler.
1934 Yılında Gümüş 25, 50 ve 100 Kuruş ile daha ufak değerdeki nikel paraların tasarımı için iki ayrı yarışma düzenlendi.
100 Kuruş parasının tura yüzüne Ahmet Mesrur Durum‘un Atatürk portesi, yazı yüzünde ise Vedat Ömer Ar‘ın tasarımı seçildi. (ancak parada ikinci seçilen Ali Cemal Bey‘in kalıpları tercih edildi)
Küpronikel ufaklıklar için düzenlenen yarışma sonucunda Ressam Mazhar Nazım Bey‘in 10 Kuruş deseni ile Mimar Nureddin Bey‘in Türkiye Cümhuriyeti ibareli, hilal ve yıldızlı deseninin seçildiği 24 Eylül 1934 tarihli gazetelerde duyuruldu.
1938’de ziynet altınlarının yeni harfler ile güncellenmesi amacıyla yarışma düzenlendi, ancak hiçbir katılımcının eserinin beğenilmediği, Darphanenin kendi kalıplarını oluşturacağı dönemin gazetelerinde yer buldu.
1998’de TEMA Vakfı ile ortaklaşa düzenlenen “Türkiye Çöl Olmasın” temalı hatıra para yarışmasında Seçkin Pirim‘in eseri seçildi.
TEMA 5. Yıl, TÜRKİYE ÇÖL OLMASIN
Cumhuriyet’in 75. yılı temalı hatıra para yarışmasında birincilik ödülünü “Cumhuriyet ve Gençlik” eseri ile Ahmet Şimşek kazandı.
Cumhuriyet ve Gençlik – Ahmet Şimşek
2000 Dünya Satranç Olimpiyatı hatıra para yarışmasını Beti Cenudioğlu ve Necmi Özgür‘ün eserleri kazandı.
34. Satranç Olimpiyatı için Beti Cenudioğlu’nun oluşturduğu at deseni
2006 yılı Nevruz Kutlamaları konulu hatıra para yarışmasına katılan eserlerden hiçbiri birinciliğe layık görülmedi, basılan hatıra parada ikincilik kazanan iki eserden Buket Esener‘in çalışması ve üçüncülük kazanan Betül Uğurlu‘nun deseni kullanıldı. İkinciliği paylaşan Ahmet Şimşek‘in çalışması tercih edilmedi.
2006 Nevruz hatıra parası ARKA yüzü
2006 Nevruz hatıra parası ÖN yüzü
2007 yılında Mevlananın 800. Doğum Yılı olması münasebetiyle UNESCO’nun da bu temada hatıra madalyonlar basılması kararıyla açılan yarışmada Ayşe Şirin, Leman Kalay ve Sesil Beatris Kalaycıyan‘ın eserleri ayrı ayrı birer hatıra parada kullanıldı.
Mevlana’nın 800. Doğum Yıldönümü hatıra paralarının tura yüzü
Ayşe Şirin imzalı Mevlana 1 Hatıra parası yazı Yüzü
Leman Kalay imzalı Mevlana 2 Hatıra parası yazı tarafı
Sesil Beatris Kalaycıyan imzalı Mevlana 3 Hatıra parası yazı yüzü
2008 yılında, 2005’te paradan altı sıfır atılması ile oluşan Yeni Türk Lirasından Yeni ibaresinin kaldırılması sonrası tedavüle verilecek paraların tasarımı için yarışma açıldı.
2014 yılında Türkiye – Polonya Diplomatik İlişkilerinin 600. yılı dolayısıyla organize edilen etkinlikler kapsamında iki ülkede bu tema üzerine hatıra para basıldı. Darphane, hatıra parada kullanılacak desenler için yarışma açarak,
Özgür Soyyılmaz deseni ile oluşturulan paranın yazı yüzü
2015 yılında satışa çıkacak “Birinci Dünya Savaşı ve Çanakkale Zaferi’nin 100. Yılı” konulu hatıra paraların tasarımı yarışmasının sonuçları 29/08/2014 tarih ve 2014-21 sayılı Darphane Bülteninde şu şekilde duyuruldu:
“Seçici Kurulu 26 Ağustos 2014 tarihinde toplanarak hatıra para tasarım yarışmasına katılan tasarımları değerlendirerek sonuçlandırmıştır. Buna göre, söz konusu tasarımlardan birinciliğe değer bir çalışma bulunamamış, ikinciliğe 150214BM rumuzlu Burcu ERDEN ile 170208CH rumuzlu Meryem Hüsna ÇELİK’in tasarımları, üçüncülüğe ise 283201AA rumuzlu Baki ALBAYRAK ile 197519SO rumuzlu Varol TOPAÇ’ın tasarımları değer görülmüştür.”
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının 100. Yılı vesilesiyle Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen hatıra para tasarım yarışmasının kazanan tasarımlar
1978 Tokat – Zile doğumlu sanatçı, 2006 yılında Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Heykel Bölümü’nden mezun oldu. 2006 Aralık ayında Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü’nde heykeltraş olarak göreve başladı.
Mevlana’nın 800. Doğum Yıldönümü hatıra paralarının tura yüzü
Sesil Beatris Kalaycıyan imzalı Mevlana 3 Hatıra parası yazı yüzü
Leman Kalay imzalı Mevlana 2 Hatıra parası yazı tarafı
Ayşe Şirin imzalı Mevlana 1 Hatıra parası yazı Yüzü
1980 yılında doğan sanatçı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Heykel bölümü lisans mezunudur. Aynı bölümde yüksek lisans ve sanatta yeterlilik çalışmalarını tamamladı.
2007 yılı Mevlana’nın 800. Doğum Yılı Hatıra Parası – 3 tasarımının sahibidir.
Üçüncülüğe layık görülen çalışmada Mevlana’nın aşk, sevgi ve birlik mesajı anlatılmaktadır. Bu fikir çerçevesinde yapılan tasarımda, Mevlana ile birikte anılan Konya şehrinin silüeti ve ilahi aşkla dönen semazenlerin izleyiciyi dairesel haraketle kendi içine davet edip, bir birlik olduğu görülür. Aşk, sevgi ve birlik olma kavramları döngüsel bir harakette ifade bulmuştur.
Mevlana’nın 800. Doğum Yıldönümü hatıra paralarının tura yüzü
Leman Kalay imzalı Mevlana 2 Hatıra parası yazı tarafı
Sesil Beatris Kalaycıyan imzalı Mevlana 3 Hatıra parası yazı yüzü
Ayşe Şirin imzalı Mevlana 1 Hatıra parası yazı Yüzü
1981 doğumlu sanatçı, Mevlananın 800. Doğum Yılı Hatıra Parası – 2 tasarımının sahibidir. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü mezunudur.
Paranın tura yüzünde Mevlana ve Semazenler ayrılmaz bir bütün olarak akıllarda yer edindiğinden, bu iki öğe bir arada kullanılmıştır. Mevlana portresi üst bölümde yerleştirilmiş, alt kısımda ise sema gösterisi yapan Semazenlere silüet halinde yer verilmiştir.
2000 Milenyum temalı yarışmada, zeytin dalı, güvercin ve 2000 sayısı içeren kompozisyonu ile birincilik kazandı.
Seçilen diğer eserlerin sahipleri Ahmet Şimşek ve Tan Mavitan‘dır.
Milenyum serisi hatıra paraların tura tarafı
Milenyum 2000 yarışma birincisi; Ayşe Şirin
Milenyum 2000 yarışma ikincisi; Ahmet Şimşek
Milenyum 2000 Yarışması üçüncüsü; Tan Mavitan
Japonya’da Türk Yılı hatıra para yarışmasında eseri seçilen sanatçılardan biridir.
2003 Japonya’da Türkiye Yılı yazı yüzü
2003 Japonya’da Türkiye Yılı tura tarafı
Paranın tura tarafında, katlanır Japon yelpazesi tasvir edilir. Yelpazenin birleşim noktası Japon bayrağında güneşi simgeleyen daire ile ifade edilirken, kanatçıklarında ay yıldız mevcuttur.
Yazı yüzünde ise Japon Bayrağındaki güneş simgesi ile ay yıldızın kısmen göründüğü bir desen, sağ yanında ise Japon Kanji karakterleri ile ülkenin ismi (日本 Nippon / Nihon) yazılıdır.
Ayrıca Mevlana’nın 800. Doğum Yılı Hatıra Parası – 1 tasarımının sahibidir.
Ayşe Şirin imzalı Mevlana 1 Hatıra parası yazı Yüzü
Mevlana’nın 800. Doğum Yıldönümü hatıra paralarının tura yüzü
Leman Kalay imzalı Mevlana 2 Hatıra parası yazı tarafı
Sesil Beatris Kalaycıyan imzalı Mevlana 3 Hatıra parası yazı yüzü
UNESCO, 2007’de Türkiye, İran ve Afganistan’ın önerisiyle, Mevlana’nın doğumunun 800. yıldönümü kutlamaları organize etti. Darphane’nin açtığı yarışmada seçilen paranın tura yüzünde Mevlana ‘ya ait “Dün geçti gitti. Dün gibi, dünün sözü de geçti. Bugün yepyeni bir söz söylemek gerek” özlü sözü yer almaktadır. İnsanlığı birliğe çağıran Mevlana’nın bu sözü etrafında sema eden kalp biçimindeki Mevleviler, sevgiyi ve birliği anlatmaktadır.
34. Dünya Satranç Olimpiyatı için basılacak hatıra para yarışma sonucu ilanında, teşekküre layık eserlerin ikisinde adı geçer.
Yarışmanın kazananı ve hatıra parada deseni kullanılanlar Beti Cenudioğlu & Necmi Özgür iken, aynı yarışmada Seçkin Pirim de övgüye ve teşekküre layık eserler sundu.
1975 yılında doğan sanatçı, 1997 yılında Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Heykel Bölümü’nden birincilikle mezun olup Darphane’de çalışmaya başladı.
2016 yılına kadar süren Darphane kariyeri boyunca “İstabul Kültür Varlıkları” serisinin ikincisi olan Dikilitaş desenli 5.000.000 Liralık altın parayla başlayarak pek çok hatıra ve tedavül parasını tasarladı.
Günümüzde kullanılan tedavül paralarından 50 kuruştaki Boğaziçi Köprüsü deseni kendisine aittir.
2007 – 2008 Yılı Osmanlı İmparatorluğu Padişahlar Serisi, gümüş proof & okside, bronz ve pirinç okside dört tip olarak;
Orhan Gazi
Osman Gazi
1. Mehmed (Çelebi)
2. Bayezid
1. Murad
2. Murad
Yıldırım Bayezid
2008 Selçuklu Madalyonu
2008 Yılı İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul’un Fethinin 555. Yılı
2009 Kapalıçarşı Nuruosmaniye Kapısı Türk Nümismatik Derneği logolu ve Osmanlı Armalı Madalyon
2010 Avrupa Kültür Başkenti İstanbul Madalyonu
* Cumhuriyet dönemi Türk paralarının tasarımında emeği olan diğer sanatçıların listesi için tıklayın.
[1] Darphane duyuruları veya sertifikalarında sanatçının ismi belirtilmeyen paraların sanatçıları, üzerindeki imzalardan tespit edilebildiği kadarıyla listelenmiştir. Yeni bilgiler ışığında listeyi güncel tutmaya çalışıyoruz.
1947 yılında Şebinkarahisar, Giresun’da doğan, 1977 ~ 2003 yılları arasında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nda görev alan gravür sanatçısı Şükrü Ertürk’ün ilk çalışması, Uluslararası Çocuk Yılı 1979’da basılan 7. emisyon 10 Liraların arka yüzündeki Atatürk’e çiçek sıunan çocuklar kompozisyondur.
Sonraları Mehmet Akif Ersoy portresi, yedinci emisyon 5.000 Lira banknotlarındaki Mevlana Müzesi, Efes Antik kenti manzarası gibi pek çok peyzaj ve deseni, bakır ya da çelik levha üzerine doğrudan el ile oyma yapılan Taydus (taille-douce) tekniği ile üretti.
7. Emisyon 10 Lira arka yüzü, Atatürk’e çiçek sunan çocuklar.
7. Emisyon 1. tertip 5.000 Lira Mevlana Müzesi
7. emisyon 100 Lira Mehmed Akif Ersoy
7E 100000 Lira Samsun Onur Anıtı
Yedinci emisyon banknotlarda kullanılan Atatürk portresi
8. Emisyon 50 & 100 Lira Atatürk portresi
100.000 Lira için yurtdışına sipariş edilen kalıpların üretimi sürecine gözlemci olarak katılan Şükrü Bey, 17 günde polyester aydinger kağıdına çizdiği Atatürk portresini, Ankara’ya döndüğünde günde 4 ~ 5 saat çalışmayla 4 aylık bir süre içinde çelik kalıba işledi.
Cemal Işıksel‘in fotoğraflarını baz alarak, ayrıntılı bir arşiv taraması ile oluşturduğu portreleri, 100.000 ~ 20.000.000 Lira ve benzer formdaki sekizinci emisyon banknotları ile 8. emisyonun 50 ve 100 Liralık banknotlarında kullanıldı. Banknot Matbaası için 15 ayrı Atatürk portresi üreten gravörün, banknotlarda kullanılan Atatürk portresinde Ş.ERTÜRK şeklinde ismi bulunur. (*42, Sf. 144 & 177).
Atatürk portresi – Ş.ERTÜRK detayı
Sivas Lisesi’nde eğitim gören Şükrü Ertürk, 1966 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü, Resim – İş Öğretmenliği Anabilim Dalı’nda eğitimine devam etti. 1969 ~ 1971 yılları arasında Diyarbakır Dicle İlköğretmen Okulu’nda resim öğretmenliği yaptıktan sonra 1974 ~ 1977 yılları arasında Gazi Eğitim Enstitüsü Resim – İş Bölümü asistanı olarak görev aldı.
1976 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü’ne Banknot Matbaası’ndan gelen yöneticiler ile tanışan Şükrü Ertürk, matbaada gravür sanatçısına ihtiyaç duyulduğunu öğrendi, giriş sınavlarının ardından Banknot Matbaasında gravür sanatçısı olarak çalışmaya başladı.
1986’da İtalyan banknotlarındaki portreleri üreten Prof. Trento Cionini atölyesini Mustafa Çakırcalı ile ziyaret etti. Prof. Cionini de Mario Baiardi‘nin çırağıdır. Şükrü Bey, Baiardi hakkında, “Onu hiç görmedim, ama yaptığı gravür portreler benim ikinci öğretmenim oldu” diye söz eder.
Şükrü Ertürk 2002 Banknot Matbaası Atölyesinde
Banknotları, “işlevsel baskı resim” olarak tanımlayan Şükrü Ertürk, 1997’den beri exlibris üzerine de çalışmaktadır. Prof Hasip Pektaş, Müjde Ayan, Luc van den Briele, Benoit Junod ve Prof. Dr. Aziz Sancar’a exlibris üretti. Banknot portreciliği ile ortak yanlara sahip olan exlibrislerinde, en belirgin öğe, sahibinin portresidir.
1945 doğumlu sanatçı, Darphane’de 1959 yılında çalışmaya başladı. 1978’den itibaren gravür kadrosuna geçen Erkartal, aynı yılın Mayıs ayında emekliye ayrıldı (*27, Sf. 192).
Ürettiği hatıra para desenleri;
1978 Mevlana Celaleddin Rumi, 705. Vuslat Yılı gümüş ve altın
1978 Dünya Futbol Şampiyonası – Arjantin hatıra parası
Mevlana Celaleddin Rumi, 705. Vuslat Yılı altın
Mevlana Celaleddin Rumi, 705. Vuslat Yılı altın
Mevlana Celaleddin Rumi, 705. Vuslat Yılı Gümüş
Mevlana Celaleddin Rumi, 705. Vuslat Yılı gümüş
Dünya Futbol Kupası – Arjantin tura
Dünya Futbol Kupası – Arjantin yazı
1978 Mevlana deseni, ayrıca 2000 Yılı Kültür Bakanlığı Konya Kültür ve Turizm Derneği Uluslararası Mevlana Bilgi Şöleni madalyonunda kullanıldı.
* Türk paralarının tasarımında desenleri bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.
