Etiket: Cemal Işıksel

Banknot ve Madeni Paralarda Eserleri Yer Alanlar

Türkiye Cumhuriyeti paralarının kalıplarını ve klişelerini üreten sanatçıların listesine ek olarak, yapıtları dolaylı olarak paralara aktarılan kişileri derlemeye çalıştık.

  • Josef Thorak
    • 1939 E2 1.000 Liralarda resmedilen Güvenlik Anıtı’nı Anton Hanak’ın ölümünden sonra tamamlayan heykeltıraş.
  • Cemal Işıksel
    • 1939 E2’den başlayarak banknot ve madeni paralarda kullanılan pek çok portre fotoğrafını çeken fotoğrafçı.
  • Albert Eckstein
    • 1942 Alman banknot matbaasında basılan E3 10 Lira banknotta kullanılan, Bolu’nun Bürnük köyünde çekilen ve günümüzde Alman Arkeoloji Enstitüsünde bulunan “üç köylü kadını” fotoğrafını çeken çocuk doktoru (*42 Sf.83, *i).
  • Hüseyin Anka Özkan
    • 1966 E6 20 Lira; Anıtkabir Hürriyet Kulesi önündeki erkek heykel grubunu,
    • 1982 E7 10.000 Lira Mimar Sinan heykelini ve
    • 2009 E9 100 Lira arka yüzündeki Itri portresinin temel alındığı heykeli yaratan heykeltraş (*ii).
  • Etem Tem
    • Atatürk’ün Kocatepe’deki fotoğrafından aktarılan desenler, 1960 2½ Lira ve daha pek çok madeni parada kullanıldı.
    • 2009 E9 5 ve 10 Liralık banknotlardaki Atatürk portresi (*ii).
  • Pietro Canonica
    • 1972 tarihli, 30 Ağustos Zaferi’nin 50. yıldönümü temalı hatıra 50 Lirada görülen İzmir Atatürk Heykeli’nin heykeltraşı.
  • Hüseyin Gezer
    • 1989 E7 50.000 Lira TBMM Atatürk Anıtı’nın heykeltraşı.
  • Münif Fehim Özarman
    • 2009 E9 200 Lira arka yüzündeki Yunus Emre portresinin temel alındığı ilüstrasyonu yaratan ressam (*ii).

 

  • Mimar Vedat Tek
    • 1927 E1 1 Lirada görülen İkinci Meclis Binası’nın (günümüzde Cumhuriyet Müzesi) mimarı.
  • Mimar Yahya Ahmet
    • 1927 E1 1 Lirada görülen, 1925’te inşa edilen Başvekalet (Başbakanlık) binasının mimarı.
  • Mimar Arif Hikmet
    • 1947 E3 2½ Lirada görülen, Ankara Halkevi’nin (günümüzde Ankara Resim ve Heykel Müzesi) mimarı.
    • (aynı yapı, İngiltere’de basılan ancak banknotları taşıyan geminin batması sebebiyle tedavüle verilmeyen 1941 baskısı E2 50 Kuruşlarda da resmedildi)
  • Jack Acıman (Jacques Nissim Aggiman)
    • 1952’de dolaşıma verilen E5 100 Lira banknotların arkasında resmedilen Gençlik Parkı Köprüsünün müteahhidi (*iii, *iv)
  • Mehmet Emin Onat & Ahmet Orhan Arda
    • 1966 E6 20 Lira ve 1997 E8 5 Yeni Türk Lirasında resmedilen Anıtkabir’in mimarları.
  • Mimar Senekerim Balyan
    • 1971, E6 500 Liralara resmedilen, Bab-ı Seraskeri kapısının arkasında görülen Beyazıt Kulesi‘nin mimarı.
  • Clemens Holzmeister
    • 1944 E2 50 Kuruş ve 1952 E5 2½ Lira arka yüzlerinde resmedilen TCMB ilk İdare Merkezi binası (*v) ve
    • 1989 E7 50.000 Lira TBMM mevcut binası‘nın mimarı.
  • Umut İnan
    • 1988 E7 20.000 Lira arka yüzünde resmedilen, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yeni İdari Merkezi binasının mimarı (*v).
  • Ebu Ali Reha el Kettani
  • Feridun Kip, İsmail Utkular ve Doğan Erginbaş

 

i) Albert Eckstein: a pioneer in pediatrics in Turkey – Nejat Akar, The Turkish Journal of Pediatrics 2004; 46: 295-297

ii) TCMB Türk Lirası Banknot ve Madeni Paralar Tanıtım Toplantısı

iii) Köpriyet Blogu – Gençlik Köprüsü

iv) Ankara’da Elçiliklerin İnşa Sürecinde Az Bilinen Bir Aktör: Jacques Aggiman, Mustafa Haluk Zelef, Ankara Araştırmaları Dergisi 14/12/2017

v) TCMB LİRA Bülteni, Ekim 2006 Sayı:40, “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Binaları” başlıklı makale

Nazan Tanyu

Günümüzde kullanımda olan, dokuzuncu emisyon 20 ve 50 Lira banknotlardaki portrelerin gravürlerini üreten sanatçıdır (*1).

E9 20 ve 50 Lira banknotlarda Cemal Işıksel‘in çektiği fotoğraftan yararlanılarak üretilen Mustafa Kemal Atatürk portresi ile 20 Liralık banknotun arka yüzünde resmedilen Mimar Kemaleddin portresi ve 50 Lira değerindeki banknotlarda resmedilen Fatma Aliye portrelerinin gravürleri kendisinin eseridir.

 

 

[1] TCMB LİRA Bülteni, Sonbahar 2012 Sayı:64, “Banknot ve Gravür” başlıklı makale.

Mustafa Çakırcalı

Günümüzde tedavülde bulunan (dokuzuncu emisyon) 100 ve 200 Lira değerindeki banknotlarda yer alan portreleri, ayrıca 7. ve 8. emisyon banknotların arka yüz grafiklerini üreten grafiker, illüstrasyon ve gravür sanatçısıdır *1.

Banknotlarda yer alan ilk çalışması; 7. Emisyon 100 TL arka yüz gravürüdür.

Banknotlarda yer alan gravür çalışmaları:

  • 7. Emisyon
      • 1983, 100 TL Mehmed Akif Ersoy Evi, Ankra Kalesi ve İstiklal Marşı
      • 1991, 100.000 TL Atatürk’e çiçek sunan çocuklar
      • 1992, 250.000 TL Kızıl Kule Alanya
      • 1993, 500.000 TL Çanakkale Şehitleri Anıtı
      • 1995, 1.000.000 TL Atatürk Barajı
      • 1997 5.000.000 TL Anıtkabir
      • 1999 10.000.000 TL Piri Reis haritası
  • 8. Emisyon
    • 1 YTL
    • 5 YTL
    • 10 YTL
    • 20 YTL
    • 50 YTL Kapadokya manzarası
    • 100 YTL İshakpaşa Sarayı
  • 9. Emisyon
    • 100 TL
      • Cemal Işıksel tarafından çekilen 1934 tarihli fotoğraftan aktarılan Mustafa Kemal Atatürk portresi
      • Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü bahçesinde yer alan, Heykeltraş Hüseyin Anka Özkan eseri heykelden faydalanılarak oluşturulan Itri portresi
    • 200 TL
      • Mustafa Kemal Atatürk portresi
      • Ressam Münif Fehim’in çalışmasından yararlanılarak üretilen Yunus Emre portresi (*ii).

Mustafa Çakırcalı, 1957 Adana doğumludur. Adana İktisadi Ticari İlimler Akademisi’nden 1979 yılında mezun oldu. Eğitimi sırasında çeşitli reklam ajanslarında, Hürriyet Gazetesinde ve büyük matbaalarda ressam, grafiker ve karikatürist olarak çalıştı.

Sanata alaylı olarak başladı, ünlü sanatçılarla çalışarak kendini geliştirme fırsatı buldu. Alinur Uğurpakkan, meslekte ilk hocası oldu, Etem Çalışkan, Nehar Tüblek ve Sezgin Burakla kısa süreli çalıştı.

1979 yılında Banknot Matbaasında gravür ganatçısı almak için açılan sınavı birincilikle kazanıp, aynı yıl göreve başladı. Banknot Matbaası eğitim programı ile İtalya’da Roma Güzel Sanatlar Akademisi’nden Prof. Trento Cionnini’den banknot gravür eğitimi aldı. Gravür tekniğinde uzun süren çalışma aşamalarını yeni teknoloji ile kısaltarak banknot kalıplarının ülkemizde yapılabilmesine katkıda bulundu.

Grafik ve gravür çalışmalarının yanı sıra, banknotlarda sahteciliği önleme konularında araştırmalar yaptı, Sahte Banknot Bilirkişi Komisyon Başkanlığı görevinde bulundu. Merkez Bankası veznedarları öncelikli olmak üzere çeşitli kurumlara banknot ve sahte banknotu tanıma eğitimleri verdi.

1998 Yılı “Türk Meşhurları” serisi pulların tamamının grafik tasarımını ve Haldun Taner, Bedia Muvahhit portrelerinin müellifidir. Ayrıca 1999 Atatürk temalı sürekli posta pullarındaki portrenin sahibidir *2 & *3.

Resimlediği pek çok çocuk kitabı, ilköğretim ders kitabı ve okul dergileri yayımlandı. UNICEF ve Bratislava çocuk kitabı resimleme yarışmalarında iki kez ödül aldı, eserleri dünyanın çeşitli ülkelerinde sergilendi.

Banknot Matbaası’ndan 2012 yılında emekliye ayrılan Mustafa Çakırcalı, kendi ofisinde çalışmaya devam etmektedir.

 

(Yazımıza, ürettiği banknot gravürleri hakkında kıymetli bilgiler ile katkıda bulunan sanatçıya, şükranlarımızı sunarız.)

 

* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatkarlar için tıklayın.

[1] TCMB LİRA Bülteni, Sonbahar 2012 Sayı:64, “Banknot ve Gravür” başlıklı makale

[2] Serideki İhap Hulusi Görey, Vasfi Rıza Zobu ve Feza Gürsey portreleri, Şükrü Ertürk eseridir.

[3] pul görselleri kaynağı Pulhane.com / 1998 Türk Meşhurları

özgeçmiş: www.mustafacakircali.com

Şükrü Ertürk

1947 yılında Şebinkarahisar, Giresun’da doğan, 1977 ~ 2003 yılları arasında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nda görev alan gravür sanatçısı Şükrü Ertürk’ün ilk çalışması, Uluslararası Çocuk Yılı 1979’da basılan 7. emisyon 10 Liraların arka yüzündeki Atatürk’e çiçek sunan çocuklar kompozisyondur.

Sonraları Mehmet Akif Ersoy portresi, yedinci emisyon 5.000 Lira banknotlarındaki Mevlana Müzesi, Efes Antik kenti manzarası gibi pek çok peyzaj ve deseni, bakır ya da çelik levha üzerine doğrudan el ile oyma yapılan Taydus (taille-douce) tekniği ile üretti.

 

100.000 Lira için yurtdışına sipariş edilen kalıpların üretimi sürecine gözlemci olarak katılan Şükrü Bey, 17 günde polyester aydinger kağıdına çizdiği Atatürk portresini, Ankara’ya döndüğünde günde 4 ~ 5 saat çalışmayla 4 aylık bir süre içinde çelik kalıba işledi.

Cemal Işıksel‘in fotoğraflarını baz alarak, ayrıntılı bir arşiv taraması ile oluşturduğu portreleri, 100.000 ~ 20.000.000 Lira ve benzer formdaki sekizinci emisyon banknotları ile 8. emisyonun 50 ve 100 Liralık banknotlarında kullanıldı. Banknot Matbaası için 15 ayrı Atatürk portresi üreten gravörün, banknotlarda kullanılan gravürlerinin kimisinde Ş.ERTÜRK şeklinde ismi bulunur. (*42, Sf. 144 & 177).

Sivas Lisesi’nde eğitim gören Şükrü Ertürk, 1966 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü, Resim – İş Öğretmenliği Anabilim Dalı’nda eğitimine devam etti. 1969 ~ 1971 yılları arasında Diyarbakır Dicle İlköğretmen Okulu’nda resim öğretmenliği yaptıktan sonra 1974 ~ 1977 yılları arasında Gazi Eğitim Enstitüsü Resim – İş Bölümü asistanı olarak görev aldı.

1976 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü’ne Banknot Matbaası’ndan gelen yöneticiler ile tanışan Şükrü Ertürk, matbaada gravür sanatçısına ihtiyaç duyulduğunu öğrendi, giriş sınavlarının ardından Banknot Matbaasında gravür sanatçısı olarak çalışmaya başladı.

1986’da İtalyan banknotlarındaki portreleri üreten Prof. Trento Cionini atölyesini Mustafa Çakırcalı ile ziyaret etti. Prof. Cionini de Mario Baiardi‘nin çırağıdır. Şükrü Bey, Baiardi hakkında, “Onu hiç görmedim, ama yaptığı gravür portreler benim ikinci öğretmenim oldu” diye söz eder.

Şükrü Ertürk 2002 Banknot Matbaası Atölyesinde

Sanatçı ayrıca pek çok pulun tasarımını oluşturdu.

Şükrü Bey, çizdiği bir resmin ilk kez pulda kullanıldığı hatıralarını şöyle anlatıyor:

“1966 yılında Sivas Lisesi son sınıftayım. Resim Öğretmenim Emrullah Bulurman beni buldu ve Şifahiye Medresesi için çizim yapmamı istedi. Çok heyecanlandım. Haziran ayının ilk günleri bitirme sınavını unuttum. Çizimim pula basılacak, sevincim yüksek. Şifahiye Medresesi’nin karşısındaki Çifte Minare’nin şerefesine çıktım taslak çizimi yaptım. Sonra temiz çizimi yaptım, resim öğretmenimi buldum, birlikte Sivas Valisi Vefik Kitapçıgil’e gittik. Vali bey bize bir çay ikram etti. Başka ne söyledi hiç hatırlamıyorum. Öğretmenimle birlikte makamdan ayrıldık.

…

1967 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü ikinci sınıftayım. Ankara Sivaslılar Derneğinin toplantısına katıldım. Dernek başkanından Şifahiye Medresesi’nin pulunu bastırdıklarını öğrendim. Ertesi gün Ulus’taki büyük postaneye gidip pulu soruşturdum. İlgili birime yönlendirdiler. 5 tane pul aldım. Şimdi bir tane elimde var. 

İlk damgası ve diğer bilgileri, Banknot Matbaasındaki görevim sırasında öğrendim. PTT’nin pul yarışmalarında banknot matbaasını temsil ettim. Çok sevdiğim pul şubesi Müdürü Halil Say bana bu pulları yaptırdı. Onu saygı ve rahmetle anıyorum.

Pulun basıldığı Ajans Türk Matbaasında, film bölümünde çalışan Metin Bey ile tanıştım. Benim çizimim pul boyutuna küçülünce pek çok ince çizgi basılamaz olmuş. Çizimi yaparken pul baskısı hakkında hiç bir bilgim yoktu. Metin Bey bu çizgileri retuşlamış. Ona da eğer yaşıyorsa sağlıklı ömür, ebediyete göçtüyse rahmet diliyorum.”

 

Banknotları, “işlevsel baskı resim” olarak tanımlayan Şükrü Ertürk,  1997’den beri exlibris üzerine de çalışmaktadır. Prof Hasip Pektaş, Müjde Ayan, Luc van den Briele, Benoit Junod ve Prof. Dr. Aziz Sancar’a exlibris üretti. Banknot portreciliği ile ortak yanlara sahip olan exlibrislerinde, en belirgin öğe, sahibinin portresidir.

2014 yılında ödül aldığı Bulgaristan Exlibris yarışma websitesi için tıklayın.

Frederikshavn Sanat Müzesi envanterindeki exlibris çalışmaları için aşağıdaki görsele tıklayın

Şükrü Ertürk'ün Atatürk portreli, "Türkiye Cumhuriyeti İlelebet Payidar Kalacaktır" sloganlı banknot görünümündeki exlibris çalışması
Şükrü Ertürk exlibris

 

* Türk paralarının tasarımında desenleri bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.

(Derlediğimiz bu yazıya, değerli bilgileri ile katkıda bulunan sanatçıya, en derin şükranlarımızı sunarız.)

[1] Serideki pulların arkaplan kompozisyonlarının grafik tasarımı ile Haldun Taner, Bedia Muvahhit portreleri, Mustafa Çakırcalı eseridir (pul görselleri kaynağı Pulhane.com).

kaynaklar:

Jan Piwczyk (1897 ~1972)

Jan Piwczyk, 1962’de tedavüle verilen 5. Emisyon, 4. tertip 100 Lira ve aynı yıl çıkan 3. tertip 500 Liralarda görülen Atatürk portresini üreten gravür sanatçısıdır (*1).

Cemal Işıksel‘in 1929’da Orman Çiftliğinde çektiği fotoğraf temel alınarak üretilen portre, TCMB Banknot Matbaasında üretilen ilk kalıptır.

 

Jan Piwczyk, 1897 Polonya doğumludur. Varşova’da Polonya pulları matbaalarında çalıştı. 1943’ten itibaren Berlin, Almanya’da pul gravürleri üretti. 1950’lerin ortasında Münih merkezli Giesecke & Devrient matbaasında çalıştı.

1957’deki kuruluşundan itibaren, T.C.M.B. Banknot Matbaası’nda görev aldı. Selahattin Tuğa gibi yeni yetişen gravörleri taydus (taille-douce, yumuşak oyma) gravür tekniği hakkında eğitti.

Jan Piwczyk, 1972’de vefat etti.

İsmi genellikle pul gravörleri arasında anılır:

 

* Cumhuriyet dönemi sikke va banknotlarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.

banknot fotoğrafları: TCMB Sanal Müze

Cemal Işıksel (1905 ~ 1989)

Çeşitli banknot ve madeni parada kullanılan Atatürk portresi, Cemal Işıksel’in fotoğrafları temel alınarak üretildi.

  • 1962’de tedavüle verilen 5. Emisyon, 4. tertip 100 Lira ile, aynı yıl çıkan 3. tertip 500 Liralarda görülen Jan Piwczyk eseri Atatürk portresi
  • 7. Emisyon 5.000 Liralık banknotta gravör Selahattin Tuğa eseri portre
  • 7. Emisyon 100.000 ~ 20.000.000 arası banknotlarda ve sonradan benzer tasarımda basılan 8. Emisyon 1, 5, 10 ve 20 Yeni Liralarda gravör Şükrü Ertürk eseri portre
  • 1973, Cumhuriyet’in 50. yıldönümü altın ve gümüş hatıra paralarda Avni Kumuk eseri portreler
  • 2002 yılı 250Bin Lira ve benzer şekil ile 2005 yılı 25 Yeni Kuruşta Nesrin Ekşi Schnepf eseri portre
  • 2005 yılı 1 Yeni Türk Lirası, Hakkı Baha Çavuşgil eseri Atatürk portresi
  • 8. Emisyon 50 ve 100 Lira Şükrü Ertürk gravürü Atatürk portresi
  • 9. Emisyon 20, 50 (gravör Nazan Tanyu), 100 ve 200 Lira (gravör Mustafa Çakırcalı) Atatürk portreleri

(Atatürk’ü sola bakar halde resmedebilmek için bazı fotoğraflar aynalanarak kullanıldı)

1905’te İstanbul’da doğan Cemal Işıksel, İstanbul Hükümetine karşı hazırlanan fetvayı kaleme alan Müderris Hasan Fehmi Efendi’nin oğludur. İlk Atatürk fotoğrafını, 1924’te Dumlupınar Zaferi’nin ikinci yıl kutlama törenlerine katılmak üzere Afyon yolculuğuna çıkılırken, istasyonda çekti. Daha sonra da Atatürk’ün bütün yurt gezilerine özel fotoğrafçısı olarak katıldı. Falih Rıfkı Atay, bir yazısında “Rahmetli Lider bütün fotografçılar arasından onu seçmişti.” diye bahseder. Işıksel de Atatürk’ü objektifinin gördükleriyle ebedileştirmeye çalıştı.

Türkiye’yi ziyaret eden yabancı devlet adamlarının da fotoğraflarını çekti ve Cumhuriyet’in ilk 40 yılına ait çok zengin bir fotoğraf arşivi oluşturdu. Çektiği Atatürk fotoğraflarının bazıları para ve pullara basıldı.

1926 yılında Cumhuriyet gazetesinin kurucusu Yunus Nadi’nin çağrısı üzerine Cumhuriyet’e geçti. Daha sonra, Atatürk’ün isteği ile Hâkimiyet-i Milliye ve Ulus Gazetelerinin de foto muhabirliğini üstlendi. 1956 yılına kadar aktif olarak sürdürdüğü foto muhabirliğini 1963’te noktaladı.

Atatürk’ün fotoğrafçılarına gösterdiği ilgiyi Cemal lşıksel, Abdi İpekçi’ye verdiği ve 6 Kasım 1972 tarihli Milliyet Gazetesinde yayımlanan röportajında şöyle anlatır:

“1932 senesinde Birinci Tarih Kongresi kongre azalarına Marmara Köşkü’nde bir çay verildi. Ben de gittim. Orada resim çekmek için münasip bir poz bekliyordum: Atatürk beni gördü. Döndü, etrafını almış olan tarih profesörlerine, tarih hocalarına; “Bu memlekette,” dedi. “Bütün istibdatları yıktık, yalnız şu Cemal’in istibdadından kurtulamadık. Söyle bakalım, nasıl resim çekmek istiyorsun, nerde duralım, nasıl duralım?”

Ben tabi ezildim büzüldüm, “Nasıl emrederseniz Paşam” dedim. Çünkü böyle bir iltifatı beklemiyordum. “Etrafınıza” dedim, “gelsin profesörler, öyle bir resim çekeyim.”

“Peki haydi gelin bakalım” dedi. Benim en güzel hatıralarımdan bir tanesi bu.”

İlki 10 Kasım 1965’te Ankara’da Alman Kültür Merkezi sergi salonunda olmak üzere 26 kez Atatürk Fotoğrafları sergisi açan Işıksel, 1969 yılında Ankara’daki dairesini sürekli bir Atatürk Fotoğrafları sergisi haline getirdi ve bu fotoğraflardan bir Atatürk albümü oluşturdu (1969).

Cemal Işıksel, 1989’da İstanbul’da vefat etti.

 

 

* Cumhuriyet paralarında eserleri yer alan diğer sanatçıların listesi için tıklayın.

 

(*1) Atatürk Ansiklopedisi; Atatürk’ün fotoğrafçıları, Hüseyin Çoğun

(*2) “Atatürk fotoğrafçıları” başlıklı Seyit Ali Ak imzalı makale (Hürriyet Sanat & Edebiyat dergisi “Gösteri”, 30 no’lu Mayıs 1983 sayısı, sf. 22)

kapak resmi: FİBHaber