Türkiye Cumhuriyeti paralarının motiflerini üreten sanatçıların listesini derlemeye çalıştık.
Madeni ve Kağıt paraların çoğu, Darphane ve Banknot Matbaası bünyesindeki sanatçılar tarafından üretildiyse de, Cumhuriyetin erken dönemlerinde yabancı danışmanlardan hizmet alındı, zaman zaman da açılan yarışmalara katılan sanatkarların çalışmaları hatıra ve tedavül paralarında yer buldu.
Cumhuriyet dönemi paralarının tasarımlarında çalışmaları yer eden sanatçılar:
(parantez içinde verilen tarih, sanatçının tasarımının kullanıldığı ilk çalışmanın tedavüle çıktığı yıldır.)
*Listede bazı madeni paraların ve pek çok banknotun desenlerini üreten sanatkarın ismi eksiktir. Yeni isimler gün ışığına çıktıkça liste güncellenecektir.
Banknotlarda ve madeni paralarda kullanılan portrelerin orijinallerini çeken fotoğrafçılar, görseli aktarılan heykellerin yaratıcıları veya binaların mimarlarını da burada listeledik.
1927’de 1. Emisyon banknotların tasarımı için yarışma açılması gündeme geldi ancak muhtemelen sürecin hızlı ilerlemesi için Ressam Ali Sami Boyar görevlendirildi. *1
Darphane, Cumhuriyet’in Latin harfli ilk tedavül paralarının tasarımı için açtığı 1934 tarihli yarışma ile başlayarak, tedavül ya da hatıra paraların tasarımı için zaman zaman yarışmalar düzenler.
1934 Yılında Gümüş 25, 50 ve 100 Kuruş ile daha ufak değerdeki nikel paraların tasarımı için iki ayrı yarışma düzenlendi.
100 Kuruş parasının tura yüzüne Ahmet Mesrur Durum‘un Atatürk portesi, yazı yüzünde ise Vedat Ömer Ar‘ın tasarımı seçildi. (ancak parada ikinci seçilen Ali Cemal Bey‘in kalıpları tercih edildi)
Küpronikel ufaklıklar için düzenlenen yarışma sonucunda Ressam Mazhar Nazım Bey‘in 10 Kuruş deseni ile Mimar Nureddin Bey‘in Türkiye Cümhuriyeti ibareli, hilal ve yıldızlı deseninin seçildiği 24 Eylül 1934 tarihli gazetelerde duyuruldu.
1938’de ziynet altınlarının yeni harfler ile güncellenmesi amacıyla yarışma düzenlendi, ancak hiçbir katılımcının eserinin beğenilmediği, Darphanenin kendi kalıplarını oluşturacağı dönemin gazetelerinde yer buldu.
1998’de TEMA Vakfı ile ortaklaşa düzenlenen “Türkiye Çöl Olmasın” temalı hatıra para yarışmasında Seçkin Pirim‘in eseri seçildi.
TEMA 5. Yıl, TÜRKİYE ÇÖL OLMASIN
Cumhuriyet’in 75. yılı temalı hatıra para yarışmasında birincilik ödülünü “Cumhuriyet ve Gençlik” eseri ile Ahmet Şimşek kazandı.
Cumhuriyet ve Gençlik – Ahmet Şimşek
2000 Dünya Satranç Olimpiyatı hatıra para yarışmasını Beti Cenudioğlu ve Necmi Özgür‘ün eserleri kazandı.
34. Satranç Olimpiyatı için Beti Cenudioğlu’nun oluşturduğu at deseni
2006 yılı Nevruz Kutlamaları konulu hatıra para yarışmasına katılan eserlerden hiçbiri birinciliğe layık görülmedi, basılan hatıra parada ikincilik kazanan iki eserden Buket Esener‘in çalışması ve üçüncülük kazanan Betül Uğurlu‘nun deseni kullanıldı. İkinciliği paylaşan Ahmet Şimşek‘in çalışması tercih edilmedi.
2006 Nevruz hatıra parası ARKA yüzü
2006 Nevruz hatıra parası ÖN yüzü
2007 yılında Mevlananın 800. Doğum Yılı olması münasebetiyle UNESCO’nun da bu temada hatıra madalyonlar basılması kararıyla açılan yarışmada Ayşe Şirin, Leman Kalay ve Sesil Beatris Kalaycıyan‘ın eserleri ayrı ayrı birer hatıra parada kullanıldı.
Mevlana’nın 800. Doğum Yıldönümü hatıra paralarının tura yüzü
Ayşe Şirin imzalı Mevlana 1 Hatıra parası yazı Yüzü
Leman Kalay imzalı Mevlana 2 Hatıra parası yazı tarafı
Sesil Beatris Kalaycıyan imzalı Mevlana 3 Hatıra parası yazı yüzü
2008 yılında, 2005’te paradan altı sıfır atılması ile oluşan Yeni Türk Lirasından Yeni ibaresinin kaldırılması sonrası tedavüle verilecek paraların tasarımı için yarışma açıldı.
2014 yılında Türkiye – Polonya Diplomatik İlişkilerinin 600. yılı dolayısıyla organize edilen etkinlikler kapsamında iki ülkede bu tema üzerine hatıra para basıldı. Darphane, hatıra parada kullanılacak desenler için yarışma açarak,
Özgür Soyyılmaz deseni ile oluşturulan paranın yazı yüzü
2015 yılında satışa çıkacak “Birinci Dünya Savaşı ve Çanakkale Zaferi’nin 100. Yılı” konulu hatıra paraların tasarımı yarışmasının sonuçları 29/08/2014 tarih ve 2014-21 sayılı Darphane Bülteninde şu şekilde duyuruldu:
“Seçici Kurulu 26 Ağustos 2014 tarihinde toplanarak hatıra para tasarım yarışmasına katılan tasarımları değerlendirerek sonuçlandırmıştır. Buna göre, söz konusu tasarımlardan birinciliğe değer bir çalışma bulunamamış, ikinciliğe 150214BM rumuzlu Burcu ERDEN ile 170208CH rumuzlu Meryem Hüsna ÇELİK’in tasarımları, üçüncülüğe ise 283201AA rumuzlu Baki ALBAYRAK ile 197519SO rumuzlu Varol TOPAÇ’ın tasarımları değer görülmüştür.”
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının 100. Yılı vesilesiyle Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen hatıra para tasarım yarışmasının kazanan tasarımlar
Türk paralarında kullanılacak desenlerin seçimi için açılan ilk yarışmalar, 1934’te, Cumhuriyet’in Latin harfli ilk tedavül paralarının tasarımı için düzenlendi.
1933’te kabul edilen yasa ile bastırılacak paraların alaşım ve ağırlıkları tespit edilmişti. Kanunda paraların alaşım ve ağırlıkları tanımlanıyordu:
“Binde 900 ayarında gümüşten darbedilecek 100 Kuruşların 12 gram, 50 Kuruşlukların 6 gram ve 25 Kuruşluk sikkelerin 3 gram ağırlığında olacağı, %75 nikel ile %25 Bakır içeren ufaklıklardan 10 Kuruşların 6 gram, 5 Kuruşlukların 4 gram ve 1 Kuruşların ise 2,5 gram ağırlığında basılacağı kararlaştırılmıştır. 10 Paralık en küçük paralar ise %85 Bakır, %10 Alüminyum ve %5 diğer madenlerden oluşacak bir alaşımdan 2 gram ağırlığında basılacaktır.”
(1934’te çıkan kanunla gümüş paraların saflığı binde 830’a düşürüldü)
30 Mayıs 1933 tarihli Cumhuriyet – Yeni paraları tanımlayan kanun
30 Mayıs 1933 tarihli Milliyet – Yeni gümüş ve nikel paralar için darphane hazırlıkları
27 Temmuz 1933 tarihli Cumhuriyet’ten
10 Ağustos 1933 tarihli Cumhuriyet
25 Ağustos 1933 tarihli Cumhuriyet – Jüri Üyeleri: Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü Namık İsmail, Darphane Müdürü Fuat, Darphane Eski Müdürü Niyazi Asım, Merkez Bankası İstanbul Müdürü Sait, Damga Matbaası Eski Müdürü Nüzhet Beyler
30 Ağustos 1933 Son Posta
13 Eylül 1933 tarihli Vakit
11 Eylül 1933 tarihli Milliyet – İngiliz Daphane Müdürü Geldi
23 Ekim 1933 Akşam Gazetesi
12 Eylül 1933 Milliyet
Gümüş 25, 50 ve 100 Kuruş ile daha ufak değerdeki küpro-nikel paraların tasarımı için iki ayrı yarışma düzenlendi.
Gümüş paralar için açılan yarışmaya 16 sanatçı katıldı.
Toplanan jürinin, 100 Kuruş parasının tura yüzü için Ahmet Mesrur Durum‘un Atatürk portesini, yazı yüzü için ise Vedat Ömer Ar‘ın tasarımını seçtiği ve her iki sanatçıya da 1.000’er Lira ödül verileceği, 26 Ağustos 1934 tarihli gazetelerde ilan edildi.
Yarışmaya yurtdışından kalıplarla yabancı tasarımların katıldığı (*1), seçilen tasarımların yeterince modern olmadığı (*2) yönünde eleştirilere ek olarak, eserleri seçilmeyen ancak başvuru zarfı açılmış halde iade olunan Ressam Ali Cemal Bey, “Aslında benim kalıplarımı seçtiler, ancak zarfı açınca, yeterince tanınan bir sanatkar olmadığımı düşünüp kararlarını değiştirdiler” manasında beyanatlar verdi. (29 Ağustos 1934 tarihli Cumhuriyet Başsayfa ve sf. 5. ayrıca 1 Eylül 1934 tarihli Vakit sf 2)
Dönemin Maliye Bakanlığı, 1 Eylül tarihinde Son Posta Gazetesinde çıkan açıklamaya göre, Ali Cemal Bey’in zarfını ihtiyaten açmıştı.
Cumhuriyet Gazetesine 4 Eylül tarihinde ilave açıklamalarda bulunan Ressam Ali Cemal, Darphane Müdürü Fuat Bey ile görüştüğünü ve jürinin usulsüzlük yapmadığına ikna olduğunu, önceki beyanlarının düzeltilmesi gerektiğini ifade etti.
Yine de, 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi haberine göre “alakadar makamat“, 100 Kuruş için, birinciliğe seçilen tasarımlarla birlikte Ankara’ya gönderilen ve Ressam Ali Cemal Bey’e ait desenlerin kullanılmasını tercih etti. Desenler Ali Cemal Bey’den 500 Lira karşılığında satın alındı.
15 Haziran 1934 Millyet Gazetesindeki para müsabaka ilanı
16 Haziran 1934 Son Posta – Darphane para tasarım yarışmaları
26 Ağustos 1934 Yeni 100 Kuruş tasarımı yarışması sonuçlandı
26 Ağustos 1934 Milliyet
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz (devamı)
30 Ağustos 1934 Cumhuriyet Maliye Müsteşarı itirazlara cevap veriyor
1 Eylül 1934 tarihli Vakit
8 Eylül 1934 tarihli Zaman – Mesrur İzzet Bey ile mülakat
8 Eylül 1934 tarihli Zaman – Mesrur İzzet Bey ile mülakat (devamı)
24 Eylül 1934 Son Posta
27 Eylül 1934
26 Ekim 1934 Zaman – Ressam Ali Cemal Bey ile mülakat
26 Ekim 1934 Zaman – Ali Cemal Bey ile mülakat (devamı)
26 Ekim 1934 Vakit
5 Kasım 1934 tarihli Vakit – Gümüş paralar yüzünden şikayet
Basılacak paralar için gerekli gümüş eksikliğinden (*5), paraların basımı aylara yayıldı.
Nikel 10, 5 ve 1 Kuruşlar için açılan müsabaka sonucu da 24 Eylül’de gazetelerde ilan edildi. Ressam Mazhar Nazım Bey‘in ve Mimar Nurettin Bey‘in eserleri birinci seçilerek Maliye Bakanlığı’na gönderildiği duyuruldu ancak gümüş sikkelerin darbı 1935’e sarktığından, yarışmada seçilen tasarımlar tedavüle verilecek küpronikel paralarda kullanılmadı.
Küpronikel ufaklıklardan 10 Paralık, yarışmalara dahil edilmedi. Sikkede kullanılacağı daha birinci yarışma sonucuyla birlikte duyurulan ve Mesrur İzzet Bey‘e ait olan tasarımın Maliye Bakanlığınca kabul gördüğü, ancak önce gümüş paraların basılacağı ilan edildi. Bu değerdeki ilk cumhuriyet sikkesi, 1934’te gazetelerde fotoğrafı yayımlanan veya tarifi yapılan desenden farklı biçimde, 1937’de gazetelerde yer aldı. Nihayet, 1940’ta tedavüle verildi.
26 Ağustos 1934 Son Posta Gazetesinde gösterilen 10 Para kalıbı
26 Ağustos 1934 Milliyet
10 Para ufaklıkların kalıbı
9 Mayıs 1937 tarihli Akşam – 1936 tarihli 10 Para kalıbı tezgahta
10 Para Tura tarafı
10 Para yazı yüzü
16 Ağustos 1935 tarihli Son Posta Gazetesi (sf.2) Bahsedilen “İngiliz Mütehassıs” Percy Metcalfe’tir.
100 Kuruşların basımı, gümüş hammadde eksikliği ve makine sorunları *6) gibi nedenlerle 1935’e sarktı ve İngiliz Kraliyet Darphanesi ile kurulan ilişkiler neticesinde hammadde ve makine alımının yanı sıra tasarım desteği de alındı; nihayetinde hem gümüş paralar hem de küpronikel ufaklıklar için Percy Metcalfe‘in 1935 baharında ürettiği tasarımlar kullanıldı.
[2] 19 Ağustos 1934 tarihli Son Posta Gaztesi’nde 2. sayfadan verilen “Resim Sahtekarlığı Mı? – Darphane Müdürlüğü Bir ihbar Üzerine Tahkikat Yapmıya Başladı” başlıklı haber.
[3] 29 Ağustos 1934 tarihli Cumhuriyet gazetesi başsayfadan verilen “Yeni gümüş paralar; Paralann şekli için sanatkarlar arasında açılan müsabakada usulsüzlükler mi yapılmış?” başlıklı haberde Heykeltraş Nermin Faruki Nejat Hanım ve Ressam Ali Cemal Bey’in yorumları
[4] 30 Ağustos 1934 tarihli Cumhuriyet gazetesi ikinci sayfadaki “Maliye Müsteşarı İtirazlara Cevap Veriyor” başlıklı haberde Faik Bey’in demeci.
[5] 30 Eylül tarihli Milliyet gazetesinde çıkan “San’atkarlarımızı itham altına sokan garip ihbar; Para müsabakası için açılan müsabakaya muvazaalı resimler mi verilmiş” başlıklı haber.
[7] 18 Ekim ’34 tarihli Yeni Mersin Gazetesi haberi. “…Darphane on seneden beri ihmal edildiği için hazırlık ilerledikçe bazı noksanlar ortaya çıkmaktadır…”
1982 Yılı İspanya FIFA Dünya Kupası Hatıra Paraları serisi çoğu paranın desenlerini, öğrencisi Abdullah Taşçı ile birlikte gerçekleştirdi.
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
altın 5000 TL Tura tarafı
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
altın 5000 TL yazı yüzü
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
gümüş 500 TL tura tarafı
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
gümüş 500 TL yazı yüzü
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
küpronikel 100 Lira tura yüzü
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası
küpronikel 100 Lira yazı tarafı
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası (II) yazı yüzü
1982 İspanya Dünya Futbol Şampiyonası (II) tura yüzü
Prof. Emin Barın ve Namık Bayık’ın bir diğer öğrencisi Etem Çalışkan da Atatürk’ün doğumunun yüzüncü yılı hatıra paralarını tasarladı.
1949’da İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (İDGSA), Dekoratif Sanatlar Bölümü, Afiş atölyesinden mezun oldu.
1982’den itibaren Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi grafik ana sanat dalı başkanı olarak görevini sürdürdü. Grafik çalışmalarının yanı sıra suluboya tekniği ağırlık olmak üzere temasını doğadan seçtiği çalışmalar yanında, zaman zaman soyut çalışmalar gerçekleştirmiştir.
Seramik Dünyası Dergisi, Mart Nisan 1996 Sayısı s19 ”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Hande Kura
1947 yılında tedavüle verilen 1 Lira ile 50 Kuruşların yazılarını üreten hattat, mücellit ve grafik sanatçısıdır.
Gümüş 1 Lira ve 50 Kuruşların Ay Yıldızlı tura tarafı
Gümüş 1 Lira
Gümüş 50 Kuruş
1947 1 Lira ve 50 Kuruş desen taslakları
Aynı zamanda Anıtkabir’de mozole girişinde kendi oluşturduğu fontla Atatürk’ün Gençliğe Hitabını ve 10. Yıl Nutku’nun kabartma yazılarını hazırlayan Prof. Emin Barın, Bolu’lu hattat ve mücellit Mehmed Tevfik Efendi’nin oğlu olarak 2 Haziran 1913’te dünyaya geldi.
Resme olan ilgisi sayesinde 1934’te sınavla Ankara Gazi Terbiye Enstitüsü’nde Resim-İş Bölümü’ne girdi. 1936’da Maarif Vekaleti’nin (Milli Eğitim Bakanlığı) açtığı sınavla Almanya’ya gitme hakkı kazandı. Güzel Sanatlar Akademisi Türk Süsleme Sanatları Bölümünde staj aldıktan sonra 1938’de Prof. Dorfner’den ciltçilik eğitimi aldı. 1939’da Leipzig Kitapçılık ve Matbaacılık Akademisi’ne girdi. Profesör Thiemann’dan modern yazı, Profesör Wiemeler’den ciltçilik eğitimi aldı.
İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yurda dönüp askerlik görevini tamamladı. Yarım kalan ihtisasını tamamlamak üzere 1941’de Leipzig’e dönen Emin Barın, 1943’te eğitimini tamamlayarak yurdu döndü. Güzel Sanatlar Akademisi Dekoratif Sanatlar Bölümü’nde öğretim görevlisi oldu.
1946 yılında, yeni madeni paraların yazılarını yazmakla görevlendirildi. İstanbul’un 500. Fetih Yıldönümü kutlamaları kapsamında, Topkapı, Eyüp Sultan ve Galata Kulesi gibi önemli mekanlara 10 büyük kitabe hazırladı.
1955’te Güzel Sanatlar Akademi’sinde Dekoratif Sanatlar Bölümünde Yazı ve Cilt Atölyesini kurdu.
Prof. Emin Barın, Anıtkabir kitabelerinin yapımı sırasında asistanı olan Etem Çalışkan‘ın ve aynı zamanda Abdullah Taşçı‘nın hocasıdır. Güzel Sanatlar Akademisi’nde Namık Bayık ve Vedat Ömer Ar ile aynı dönemlerde hocalık yaptı.
Seramik Dünyası Dergisi, Mart Nisan 1996 Sayısı s19 ”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Hande Kura
* Cumhuriyet dönemi paralarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.
Kapak fotoğrafı: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü sanal sergisi
1934 yılında yeni harflerle basılacak paraların tasarımı için açılan yarışmaya altı kalıp ile katılan sanatçılardandır. Kalıpları, yarışma resmi sonuçlarına göre seçilmedi, ancak kapalı iade edilmesi gereken zarfı açık halde teslim edildiği için gazetelere şikayet mektupları göndermesi üzerine ikinci seçildiği açıklandı. Nihayetinde 100 Kuruşlarda kendisinin rölyefleri kullanıldı.
Ünlü ressam Ali Cemal Benim olmayıp, kendisiyle sadece isim benzerliği mevcuttur. Sanatçıya dair dönemin gazetelerine yansıyanlar haricinde bir bilgiye henüz ulaşabilmiş değiliz.
1934’te tedavül paraları için düzenlenen yarışmanın seçici heyeti, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için birinciliğe Mesrur İzzet Bey‘in, yazı tarafı ise Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın tasarımını seçti ve sonucu bu şekilde ilan etti.
Ressam Ali Cemal Bey’in katılımcı zarfı yarışma kurallarına aykırı olarak açılmış halde iade edildi ve kendisi bu durumu Cumhuriyet Gazetesine yazdığı mektupla kamuoyuyla paylaştı. Gazetelerde usulsüzlük imalarıyla paylaşılan haberlere Maliye Bakanlığı verdiği yanıtta Ali Cemal Bey’in kalıplarının ikinci seçildiğini, değerlendirilmek üzere Ankara’ya gönderilmeye layık görüldüğünü, zarfın bu sebeple açıldığını belirtti.
Ali Cemal Bey de 4 Eylül 1934 tarihli Cumhuriyet’e ilk beyanatından sonra Darphane ile görüşüp konunun açıklandığını bildirmiştir:
“Darphane müdüriyetinde Türk Sanatkarları arasında açılan müsabakada kapalı zarf1m1n açılmasının şartnameye muhalif bir hareket olduğu zannı ile muhterem gazetenize müracaat etmiş ve yaptığım kalıpların resmini takdim etmiştim. Darphane müdürü Fuat Bey’in san’atkarları himaye hisleriyle mütehassis olduğuna ve müsabakada bir usulsüzlük olmad1ğına kanaat getirdim. Hakikati tavzih z1mnında arzı keyfiyet ederim.”
Yine de, 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre Maliye Bakanlığı ve “konunun ilgilileri”, 100 Kuruşlarda kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etti.
Zaman Gazetesine verdiği mülakatta, nikel para yarışmasına da dört eser ile katıldığından bahsetmektedir.
Nermin Faruki ve Ali Cemal Bey’in kalıpları
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz (devamı)
1934-09-01 Vakit – Yeni paraların müsabaka sonucuna eleştiriler
1934-09-01 tarihli Son Posta Gazetesi -yarışma sonucuna itirazlara Maliye’nin cevabı
Ressam Ali Cemal Bey’in 4 Eylül 1934 tarihli Cumhuriyet’e açıklamaları
100 Kuruş Gazi Mustafa Kemal Portresi
100 Kuruş yazı yüzü
26 Ekim 1934 Zaman – Ressam Ali Cemal Bey ile mülakat
26 Ekim 1934 Zaman – Ali Cemal Bey ile mülakat (devamı)
5 Kasım 1934 tarihli Vakit – Gümüş paralar yüzünden şikayet
16 Ağustos 1935 tarihli Son Posta Gazetesi (sf.2) Bahsedilen “İngiliz Mütehassıs” Percy Metcalfe’tir.
11 Eylül 1935 tarihli Tan Gzetesinde 50 Kuruşlar hem Atatürk’ün portresi hem de yazı tarafı ile 100 Kuruşlarla uyumlu iken, 25 Kuruş ve tura yüzü için seçilen portre Metcalfe’e ait
11 Eylül 1935 tarihli Cumhuriyet’te paraların sadece yazı tarafları paylaşıldı.
100 Kuruş ile aynı düzende çalışılmış 50 Kr kalıbı (Darphane 2009 kataloğundan)
* Cumhuriyet dönemi Türk paralarının desenlerini tasarlayan diğer sanatçılar için tıklayın.
Türkiye’nin ilk kadın heykeltıraşları arasında(*1) olan sanatçı, 1934 yılında yeni harflerle basılacak paraların tasarımı için açılan yarışmaya katıldı, ancak kalıpları jüri heyetince seçilmedi. İkinciliğe layık görülen eser sahiplerinden birinin Ressam Ali Cemal Bey olduğu Maliye Bakanlığınca teyit edildi.
1934’te tedavül paraları için düzenlenen yarışmanın seçici heyeti, tura yüzünde kullanılacak Gazi Mustafa Kemal rölyefi için birinciliğe Mesrur İzzet Bey‘in, yazı tarafı ise Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın tasarımını seçti ve sonucu bu şekilde ilan etti.
Yarışma sonuçları ilan edildikten sonra, Nermin Faruki Hanım ile Ressam Ali Cemal Bey‘in açıklamaları 29 Ağustos 1934 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yer aldı. Nermin Hanım’ın eleştirileri, seçilen desenlerin yeterince çağdaş olmadığı yönündeydi.
Nermin Faruki ve Ali Cemal Bey’in kalıpları
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz
29 Ağustos 1934 Cumhuriyet – Yeni paranın tasarımına itiraz (devamı)
1934-09-01 Vakit – Yeni paraların müsabaka sonucuna eleştiriler
1934-09-01 tarihli Son Posta Gazetesi -yarışma sonucuna itirazlara Maliye’nin cevabı
Sanatçı, 1904’te İstanbul’da doğdu. İnas (Kız) Sanayi-i Nefise Mektebi’nde resim (*16, Sf. 523, 546), sonrasında Güzel Sanatlar Akademisi’nde heykel eğitimi aldı. Almanya’ya giderek Berlin Güzel Sanatlar Akademisi’nde eğitimine devam etti. Önceleri Alman neoklasizmi etkisi altında çalışmalar üretti, sonraları farklı denemelere girişmişti. Ara ara bakır levhalar kullanarak figürsüz yapıtlar da meydana getirdi. Resim ve Heykel Müzesinde sergilenen “Heykeltraş Hadi’nin Başı” en başarılı yapıtlarındandır (*38, Sf. 110).
Kendisi gibi heykeltıraş olan Nijat Sirel ile evliydi. Hem kişisel hem de eşiyle ortaklaşa gerçekleştirdikleri çalışmalar İstanbul Resim Heykel Müzesi’nde sergilenmektedir.
Nijat Sirel, Nermin Faruki Büstü, İstanbul Resim Heykel Müzesi [*2]
Nermin Faruki – Hadi Bara’nın başı (İRHM – İstanbul Resim Heykel Müzesi)
Atatürk, Afet İnan ile 1934 Yerli Mallar Sergisinde; Nijat Sirel ve Nermin Faruki’nin ortak çalışması heykeli incelerken (Cumhuriyet’in Yüzü Sergisi – Cemal Işıksel Aile Arşivi)
* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatçıların listesi için tıklayın.
100 Kuruş 1934 tasarımı için açılan yarışmada; jüri, yazı tarafı için Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için de birinciliğe Mesrur İzzet Bey‘in tasarımını seçmiş ve her ikisine biner lira ödül verdiyse de, Ressam Ali Cemal Bey‘in çalışmaları da ikincilik alarak Ankara’ya gönderilmeye layık görüldü. 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre; Maliye Bakanlığı ve konunun ilgilileri, parada kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etti.
Vedat Ömer Ar’ın birinci seçilen 100 Kuruş yazı yüzü desenine maalesef ulaşabilmiş değiliz.
Vedat Ömer Ar, Güzel Sanatlar Akademisi (günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Afiş Bölümü mezunudur. Ardından Fransa’da uygulamalı sanatlar eğitimi aldı, yurda döndüğünde Güzel Sanatlar Akademisinde Prof. Emin Barın, ve Namık Bayık ile aynı dönemlerde seramik hocalığı yaptı.
Seramik Dünyası Dergisi, Mart Nisan 1996 Sayısı s19 ”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Hande Kura
Seramik, dekor, afiş, animasyon alanlarında çalışmalar yaptı, çeşitli film, reklam ve belgeselin yapımcılığını gerçekleştirdi.[1]
Vedat Ömer’in afişlerinde kullandığı, isminin başharflerinden stilize bir baykuş oluşturduğu monogramı
1935’teki 7. Yerli Mallar Sergisi’nde Ulusal Endüstri Birliği’nin (Milli Sanayi Birliği) açtığı pavyonda, ülke ekonomisini anlatan, Art Deco tarzı fontlar kullandığı on vitrinin dekorasyonu beğeni topladı. 1936 yılında İzmir Fuarı İstanbul ve Deri İşleri Pavyonu, 1938 yılında 10. Yerli Mallar Sergisi’nde İş Bankası Pavyonu, 1944 İzmir Fuarı Reasürans Pavyonu’nu tasarlamış ve 1949 yılında İstanbul Sergisi’nde de yer aldı[3].
Şehir tiyatrolarında dekoratörlük de yapan sanatçı, 1938’de, bir sonraki yıl New York fuarında gösterilmek üzere senaryosunu Abidin Dino’nun yazdığı “Türkiye’de Beş Dakika” filminin yönetmenliğini yaptı[2].
1947’de ilk Türk animasyonu olan “Zeybek Oyunu”nu hazırladı. GSA’da animasyon dersleri de verdi. 1948 – 1970 yılları arasında kendi şirketi Filmar’da üç yüzden fazla reklam filmi üretti.
1982’de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nden Onur Ödülü alan sanatçı 12 Mart 2001’de, 94 yaşında İstanbul’da vefat etti.
İstiklal Madalyasının, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken döneminde tedavülü devam eden Osmanlı ufaklık paraları ve Cumhuriyetin eski harfler ile basılan altın ve bronz, tüm madeni paralarının tasarımcısı heykeltraştır (*1)
Sanayi-i Nefise Mektebi (İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi – Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) mezunudur.
1905 yılından itibaren Darphane-i Amire’de modelcilik yaptı.
Heykel, resim, nümismatik ve filateli gibi pek çok ilgi alanı bulunan sanatçı, çeşitli kuruma da madalya tasarladı.
Mesrur İzzet Bey’in Cumhuriyet döneminde ürettiği eserlerinden bazıları:
İstiklal Madalyası Ön yüzü
Ankara Altını yazı yüzü
Ziynet Altını yazı yüzü
İstiklal Madalyası arka tarafı
Ankara Altını tura tarafı
Ziynet Altını tura tarafı
1924 ~1928 arası basılan ufaklıkların (10 ve 5 Kuruş ile 100 Para) Tura tarafı
10 Para 1936(ilk tasarımını daha 1934’te gerçekleştirdiği bu ufaklık yarışma harici tutulmuştur. 1936’da deneme baskıları çalışılmışsa da gerçek anlamda tedavüle verilişi 1940 yılındadır.
2005 Yılı 50 Yeni Kuruş tura tarafındaki Kravatlı Atatürk rölyefi, sanatçının en erken 1927 yılı “9 Eylül Sergisi” için ürettiği madalyondaki portrelerden alıntıdır düşüncesindeyiz (aynı porte 1929’de Müttefik Ajanslar ve 1931’de Balkan Konferansı madalyonunda da görülür. *33, Sf. 38 ayrıca Celil Ender & Orhan Okay Mesrur İzzet Bey Özel Sayısı 1. Bölüm, Sf. 53 & 58, en üstteki madalyon).
Celil Ender & Orhan Okay tarafından 2003 ve 2004 yıllarında Türk Nümismatik Derneği tarafından yayımlanan özel sayılar, Mesrur İzzet Bey’in hayatı ile ilgili çok değerli ve ayrıntılı bilgiler içerir. Yeni bilgiler ışığında, bahsedilen detaylardan bazıları, güncellemeye ihtiyaç duyar kanısındayız:
100 Kuruş 1934 tasarımı için açılan yarışmada; jüri, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için birinciliğe Mesrur İzzet Bey’in, yazı tarafı ise Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın tasarımını seçmiştir. 1. Cilt sayfa 30’da 26 Ağustos 1934 Cumhuriyet ve 8 Eylül tarihli Zaman gazetelerinden küpürler verilmiştir. Dönemin gezeteleri detaylı tarandığında ortaya çıkıyor ki, Ressam Ali Cemal Bey‘in çalışmaları da Ankara’ya gönderilmeye layık bulunmuştur. 29/08 ve 04/09 tarihli Cumhuriyet, 01/09 tarihli Vakit’te çıkan haberler ve 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre; Maliye Bakanlığı ve konunun ilgilileri, parada kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etmiştir.
1. Cildin 97. sayfasında 1935 tarihli bir Atatürk rölyefi verilmiş, dip not olarak da yeni basılacak gümüş paralar için yapılan alçı olduğu belirtilmiştir. Bu bilgiye göre, yarışma birincisi ilan edilen çalışmanın paralarda değilse de Darphanenin başka ürünlerinde kullanıldığı anlaşılır. Çünkü gösterilen portre, büyük ihtimalle, 6. Tıp Kurultayı için Darphanenin ürettiği rozetlerdeki portedir.
2. Ciltte 1938 tarihli 1 ve 5 Lira değerinde birkaç para kompozisyonu, biri zeytin ile meşe dalları ile süslenmiş, diğeri ise at sırtında Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün resmedildiği iki adet tura tarafı taslağı yayımlandı (Sf. 13, 14 ve 18). İngiliz Kraliyet Darphanesi 1938 yılı raporunda (Sf. 16) şöyle bir not mevcuttur: “1938 yılında yeni harflerle basılacak altın liralar için yarışma açıldı, Percy Metcalfe’in tasarımları seçildi. Ancak Atatürk’ün ölümü ile paraların basılması ihtimali kayboldu“. Mesrur İzzet Bey’in altın renginde boyanmış taslakları da bahsedilen bu yarışma için çalışılmış olmalı.
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı I. Cilt s58
9 Eylül Sergisi madalyon – Mustafa Kemal eski Türkçe harflerle
9 Eylül Sergisi madalyon-Mustafa Kemal Latin harfleriyle
1929 Müttefik Ajanslar 4. Kongresi madalyonu -Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal
1929 Müttefik Ajanslar Dördüncü Kongresi İstanbul madalyonu
1931 İkinci Balkan Konferansı Madalyonu – Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal
1931 İkinci Balkan Konferansı İstanbul – madalyonun bu yüzünde İSMAİL HAKKI imzası görülür.
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı I. Cilt s97 – Mustafa Kemal portresi
6. Tıp Kurultayı 1935 Rozeti
8 Eylül 1934 tarihli Zaman – Mesrur İzzet Bey ile mülakat
8 Eylül 1934 tarihli Zaman – Mesrur İzzet Bey ile mülakat (devamı)
26 Ekim 1934 Zaman – Ressam Ali Cemal Bey ile mülakat
26 Ekim 1934 Zaman – Ali Cemal Bey ile mülakat (devamı)
Yeni Hayat Dergisi 1936 Sayı 10 – Sf 13. Mesrur İzzet Bey 10 Paların kalıbını gazeteci Kandemir’e gösteriyor.
10 Para Tura tarafı
10 Para yazı yüzü
9 Mayıs 1937 tarihli Akşam – 1936 tarihli 10 Para kalıbı tezgahta
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı II. Cilt s13 – Yeni Cumhuriyet altınları tura yüzü taslağı
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı II. Cilt s14 – Yeni Cumhuriyet altınları taslakları
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı II. Cilt s18 – Yeni Cumhuriyet altınları tura yüzü taslağı
TND Mesrur İzzet Özel Sayısı I. Cilt s93
[1]Milliyet Gazetesi’nin 1975 baskısı “50 Yıllık Yaşantımız” 1. Cildinde (Sf. 191), “Cumhuriyet’in ilanından sonra basılan ilk madeni paralar üzerindeki motifleri Darphane Müdürü Niyazi Asım Bey çizmişti” denir, ancak Mesrur İzzet Bey 8 Eylül 1934 tarihinde Zaman Gazetesi’ne verdiği röportajda açıkça “Eski harflerle olan Cümhuriyet nikel paralarının resimlerini de ben yaptım. Bugün piyasada kullanılmakta olan nikel kuruşlar ve yirmilik ile onluklar benim eserimdir.” şeklinde beyan eder.
Celil Ender & Orhan Okay eseri 2003 yılı 1. sayıda (Sf. 93), Niyazi Asım’ın yüksek kabartma röliyefi paylaşılır ve açıklama olarak da “Mesrur İzzet Bey’in arkadaşı Darphane-i Milli’nin ilk genel müdürü Niyazi Asım” verilmektedir.
Niyazi Asım, Osmanlı Meskükat-ı şahane idaresi, Darphane-i Amire’sinin son döneminde müdürlüğünü yürüttü (*), 1934’te dahi fikirlerine başvurulduğu görülür.
Bu bilgiler ışığında, 1975’teki notun hatalı olması gerekir. Çünkü Mesrur İzzet Bey’in, eski amirinin çizdiği desenler hakkında, hem de henüz sağlığında ve de hala devlet katında öneminin devam ettiği bir dönemde “ben çizdim” demesi ihtimal dışı olsa gerek.
* Cumhuriyet dönemi Türk paralarında desenleri bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.
