Etiket: tedavül

Percy Metcalfe (1895 ~ 1970)

Percy Metcalfe
Percy Metcalfe, Photo by Bassano Ltd 2 October 1940
NPG x154230 © National Portrait Gallery, London

1935 yılında basımına başlanan paraların desenlerini üreten heykeltıraştır.

İlk olarak Behzad Butak Bey’in 1955 yılı kataloğunda(*2, Sf. 18) bahsetmesine dayanarak, adı Türk nümismatik literatüründe genellikle “Londra Darphanesi Heykeltraşı Mister Medkaley” şeklinde geçer.

1933 Eylülünde Ankara ve İstanbul’da temaslarda bulunan İngiliz Darphane Müdürü Sir Robert Johnson’un kurduğu ilişkilere devamla, Percy Metcalfe 1935 yılı Martında Atatürk portresini çalışmak üzere Türkiye’ye geldi(*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1934 yılı raporu sf. 17).

Ziyaretinde Ankara’da Maliye Bakanı Ali Fuat Ağralı ve İstanbul’da Darphane Müdürü Fuat Erciyes ile görüştü, basılması planlanan 6 adet paranın tamamı için set halinde eskizler oluşturması istendi. İngiliz Darphanesi’nin ticari maksatla başka ülkelere de para ürettiği göz önüne alındığında, böyle büyük bir siparişi kaçırmamak için Metcalfe’e taslakları çalışması için izin verildiği, yine de Türk yetkilileri paraların Londra’da üretilmesi konusunda ikna edemediği anlaşılıyor.

Tasarımını gerçekleştirdiği Cumhuriyet dönemi paraları:

  • 50 Kuruş 1935 ~1937
  • 25 Kuruş 1935 ~1946 (1944’ten 1946’ya kadar basılan 25 Kuruşlukların yazı yüzü, 1935 yılındaki ilk haliyle korundu, ama tura yüzünün tasarımı için Metcalfe’in Atatürk portresi yerine, bayrak kanununa uygun oranlardaki ay yıldız kullanıldı)
  • 10 Kuruş 1935 ~1940
  • 5 Kuruş 1935 ~1943
  • 1 Kuruş 1935 ~1944 (1938’den itibaren 1 Kuruşluklar, 12 parça dalgalı formda üretildi)
  • 1 Lira 1937 ~ 1939
  • 1 Lira 1940 ~ 1941

Ailesinin British Museum’a bağışladığı eşyalar arasında 1935 yılı madeni paralarının ilk taslakları da bulunur:

https://www.britishmuseum.org/collection/term/AUTH232341

1935 10, 5 ve 1 Kuruş Tura yüzü deseni.© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746593 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak Deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746587 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746592 © The Trustees of the British Museum
1 Lira 1935 Taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746588 © The Trustees of the British Museum
50 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746581 © The Trustees of the British Museum
25 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746589 © The Trustees of the British Museum
5 Kuruş 1935 desen taslağı, © The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746590 © The Trustees of the British Museum

Dönemin Gazetelerinden anlaşıldığına göre, önceleri Ali Cemal Bey‘in 100 Kuruşuna benzer 50 Kuruşlar tasarlandı, ancak sonunda Metcalfe’in tasarımları tercih edildi. Hatta 28/09/1935 tarihli Cumhuriyet’te yayımlanan fotoğraflardan, bir ara 10 Kuruş’un yazı tarafı deseni korunarak, 10 Para kalıbı da çalışıldığı görülür.

 

1935 yılında, 100 Kuruş yerine 1 Lira nominal değerde sikke basılması planlandığı süreçte, Metcalfe kendine özgü art deco tarzında bir bozkurt motifi de üretti.

Kalıpları İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesi arşivinde bulunan tasarım, kurum içi müzakerelerde, 31 Ekim 1935 tarihli RMAC – Kraliyet Darphanesi Danışma Meclisi 89. toplantısında eleştirilmiş, iki üç adetlik deneme baskıları alınıp ilgililere iletilmiştir.

Bozkurt figürünün cumhuriyetin sembollerinden biri olarak kullanılması bir dönem tartışıldı ve hatta ilk banknotlarda kullanıldı. Ancak Afet İnan’ın hatıralarından aktardığı üzere (Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, İş Bankası Yay. 2007, s251 (22 Ekim 1950 tarihli Ulus gazetesine atıfla)), Atatürk sağlığında, devlet arması olarak kullanılacak sembol önerilerini beğenmeyip, sembolik bir insan başını tercih etmiştir. Bu kurt motifli 1 Lira tasarımı da böylece rafa kaldırıldı.

İngiliz Kraliyet Darphanesi yıllık raportlarında, 1938 yılında yeni harflerle basılacak altın liralar için yarışma açıldığı ve Percy Metcalfe’in tasarımlarının seçildiği not edilmektdir. Ancak darphane müdürünün raporunda Atatürk’ün ölümü ile paraların basılmasının düşük bir ihtimal olduğundan bahsedilir (*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1938 yılı raporu sf. 16).

1940 sonrası basılan meskuk altınlar ve gümüş liralardaki İsmet İnönü portresinin de Percy Metcalfe tarafından üretildi. Bir örneği halen  İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesinde (Royal Mint Museum) bulunan İsmet İnönü portresi, ilk olarak 1939 yılı Erzurum Tren İstasyonu açılışı için basılan hatıra madalyonlarda görülür.

Percy Metcalfe’in adı, Behzat Butak Bey’in kataloğunda da referans verdiği 24/04/1944 tarihli TBMM zabıt ceridesi (*2, Sf. 36), ve bu oturumda görüşülen 17/04/1944 tarihli Encümen mazbatasında “Mister Medkaley” olarak geçer. Cumhurbaşkanının paralardaki büstünün neden Türk bir sanatçı tarafından yapılmadığı eleştirilerini Maliye Bakanı Fuat Ağralı cevapladı; Metcalfe’in vaktiyle Mustafa Kemal Atatürk büstü için davet edildiğini, o sırada İsmet İnönü’nün de büstünü çalıştığını, zaten bu tecrübedeki gravür sanatçılarının uluslararası alanda da sınırlı sayıda olduğu belirtti.

2012 yılında Anadolu Nümismatik Bülteni 20. sayısında Nurüddin Gürpınar Bey, “Cumhuriyet Altınlarımız” başlıklı makalesinde sanatçıya dair ayrıntılı bilgiler sunar.

 

1938 yılı ikinci tip 1 Kuruş ile 5 Milyem form karşılaştırma

1938 – 1944 yılları arasında tedavüle verilen 1 Kuruşluklar, okuma yazması olmayan ya da gözleri iyi seçemeyen vatandaşlarca aynı çaplı ve yakın ağırlıktaki gümüş 25 Kuruşlar ile karıştırılıyor diye 12 parça dalgalı formda üretildi. Bahsi geçen 1 Kuruşlukların, aynı dönemde İngiliz Darphanesince üretilen ve P.M. baş harflerini taşıyan, Irak Kralı Gazi ve Mısır Kralı Faruk portreli sikkeler ile – çapı farklı da olsa –  aynı formda olması, ana tasarımın İngiliz Darphanesi ile bağlantılı olarak üretildiğine işaret sayılabilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Percy Metcalfe, İngiliz Kraliyet Darphanesinde 1924 – 1948 yılları arasında hizmet etti, İngiliz Kralı 6. George portresi ile pek çok ülkenin paralarını ve madalyalarını tasarladı. Kendisini meşhur eden, en ünlü çalışmaları, Serbest İrlanda Devleti için ürettiği Barnyard (çiftlik avlusu) Serisi olarak da bilinen, evcil bazı hayvanları resmettiği seridir.

İngiltere’den ayrılan ülke kendi paralarını üretmek için 1926’da uluslararası yarışma düzenledi. Katılan 66 kalıp arasında Metcalfe’in  kalıpları beğenildi. Bir kısmı av, bir kısmı besi hayvanından oluşan desenler “asaletlerine” göre paraların değeri ile eşleştirildi. İngiltere’den ayrılan yeni devletin paralarının İngiliz para düzeninde, bir İngiliz tarafından tasarlanması ve İngiliz Darphanesi’nde basılması eleştirilse de, nihayetinde Metcalfe’in tasarımları, Nobel ödüllü şair Yeats’ın  deyimiyle “…onlara herkesten daha uzun süre, tek tek, dikkatle bakacak olanlar; sanatçılar ve çocuklar için tasarlandığı” için, büyük uluslararası beğeni kazandı.

 

Serbest İrlanda Devleti madeni paraları: At, somon balığı, boğa, tavuk ve civcivleri, domuz ve yavruları, tavşan, köpek ile çulluk desenleri kullanılan “Çiftlik Avlusu” serisi.

Percy Metcalfe, İngiliz Darphanesinde çalıştığı dönemde, İrlanda Devleti için tasarladığı paralarla kazandığı şöhret ve Sir Robert Johnson’dan gördüğü destek ile, birçok ülkenin paralarında kullanılan kalıbı üretti. Bunlardan bazıları; Romanya Kralı 1. Mihai, Bulgar Kralı 3. Boris, Irak Kralları Faysal ve Gazi, Mısır Kralları Fuat ve Faruk, ayrıca Yunan paralarındaki Demeter ile Poseidon’dur.

* Cumhuriyet dönemi Türk paralarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.

Yazı baş resmi; Percy Metcalfe Bulgar Kralı 3. Boris portreli kalıp üzerinde çalışırken, Photo: HenryMooreInstitute

*Percy Metcalfe’in Türk paralarına katkısı hakkında araştırmalarımıza temel oluşturan değerli ipuçları sağlayan World of Coins forumu kullanıcıları <k>, africancoins, forum yöneticisi Peter Kraneveld’e ve İngiliz Darphanesi Müzesi Halkla İlişkiler Sorumlusu David Mason’a teşekkürü borç biliriz.

Mazhar Nazım Resmor (1901 ~ 1977)

1934 yılında yeni harflerle basılacak küpronikel paraların tasarımı için açılan yarışmaya katılan ve Mimar Nurettin Bey ile birincilik kazananan Ressamdır.

Sanatçı, 1901 yılında İstanbul’da doğdu. Cumhuriyet’in ilk Millet Meclisi’nde İçişleri Bakanlığını yürüten Tokat Vekili Nazım Bey’in oğludur. Galatasaray Lisesi’nde sporda çeşitli dereceler kazandı, 1924 yılında Yaz Paris Olimpiyatları’na katıldı.

Yüksek öğrenimini Sanayi-i Nefise mektebi (Devlet Güzel Sanatlar Akademisi) ve Paris Dekoratif Sanatlar Yüksek Okulu’nda yaptı. Vitray ve mozaik üzerine ustalaştı, 1933 yılında ülkeye döndü, Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu’nda ve Kız Sanat Enstitüsü’nde uzun yıllar teknik dersler verdi (*kaynak).

1934’te tedavül paraları için düzenlenen yarışmanın jürisi 24 Eylül’de sonuçları ilan etti.

Ressam Mazhar Nazım’ın deseni paraların ön yüzünde, Mimar Nurettin Bey’in deseni ise arka yüzünde kullanılacağı duyuruldu.

24/09/1934 Son Posta’da desenler şöyle betimlendi: “10 Kuruş 1934 ibaresi üç satır halinde yazılmış ve etrafına da daire şeklinde dört zeytin dalı ve 12 adet zeytin tanesi konmuştur.”

aynı makalede Mimar Nurettin’in çalışması ise şu şekilde verildi: ” Ortasında bir hilal içinde büyücek bir başak ve yıldız, üstünde “Türkiye” altında da “Cümhuriyeti” kelimeleri yazılmıştır.”

25 Eylül 1934 tarihli Vakit Gazetesinde desen şöyle tarif edildi: “Daireyi saran stilize edilmiş zeytin yapraklarının ortasında 10 rakamı, onun altında “Kuruş” kelimesi ve paranın basıldığı tarih vardır”

 

Maliye Bakanlığı’na gönderildiği duyurulan kalıplar, Gümüş paraların basımını öncelik verilmesi, gümüş sikkelerin darbının da çeşitli nedenlerle 1935’e sarkmasından dolayı tedavüle verilecek küpronikel paralarda kullanılmadı.

1935’teki gelişmeler ve İngiliz Kraliyet Darphanesi ile kurulan ilişkiler neticesinde, hammadde ve makine alımının yanı sıra tasarım desteği de alındı ve sonuç olarak gerek gümüş gerekse küpronikel ufaklıklar için Percy Metcalfe‘in 1935 baharında ürettiği tasarımlar kullanıldı.

 

“Ulusal Ekonomi ve Artırma Kurumu” (günümüzde Türkiye Ekonomi Kurumu) için hazırlanan tarihsiz madalyonda imzası görülür (*Bkz).

 

* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatkarlar için tıklayın.

Vedat Ömer Ar (1907 ~ 2001)

100 Kuruş 1934 tasarımı için açılan yarışmada; jüri, yazı tarafı için Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için de birinciliğe Mesrur İzzet Bey‘in tasarımını seçmiş ve her ikisine biner lira ödül verdiyse de, Ressam Ali Cemal Bey‘in çalışmaları da ikincilik alarak Ankara’ya gönderilmeye layık görüldü. 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre; Maliye Bakanlığı ve konunun ilgilileri, parada kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etti.

Vedat Ömer Ar’ın birinci seçilen 100 Kuruş yazı yüzü desenine maalesef ulaşabilmiş değiliz.

Vedat Ömer Ar, Güzel Sanatlar Akademisi (günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Afiş Bölümü mezunudur. Ardından Fransa’da uygulamalı sanatlar eğitimi aldı, yurda döndüğünde Güzel Sanatlar Akademisinde Prof. Emin Barın, ve Namık Bayık ile aynı dönemlerde seramik hocalığı yaptı.

Ayaktakiler, soldan: Edip Hakkı, Emin Barın, Namık Bayık, Gevher Bozkurt, Günseli Başar, Sabih Gözen, Bilge Hanım, Hayati Gökay, Aktan Bey, Ramiz Bey.Oturanlar, soldan; Vedat Ar, Necmettin Hoca, Kenan Tenizan, Zeki Faik İzer, Tahirzade...
Seramik Dünyası Dergisi, Mart Nisan 1996 Sayısı s19 ”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Hande Kura

Seramik,  dekor, afiş, animasyon alanlarında çalışmalar yaptı, çeşitli film, reklam ve belgeselin yapımcılığını gerçekleştirdi.[1]

Vedat Ömer’in afişlerinde kullandığı, isminin başharflerinden stilize bir baykuş oluşturduğu monogramı

1935’teki 7. Yerli Mallar Sergisi’nde Ulusal Endüstri Birliği’nin (Milli Sanayi Birliği) açtığı pavyonda, ülke ekonomisini anlatan, Art Deco tarzı fontlar kullandığı on vitrinin dekorasyonu beğeni topladı. 1936 yılında İzmir Fuarı İstanbul ve Deri İşleri Pavyonu, 1938 yılında 10. Yerli Mallar Sergisi’nde İş Bankası Pavyonu, 1944 İzmir Fuarı Reasürans Pavyonu’nu tasarlamış ve 1949 yılında İstanbul Sergisi’nde de yer aldı[3].

Şehir tiyatrolarında dekoratörlük de yapan sanatçı, 1938’de, bir sonraki yıl New York fuarında gösterilmek üzere senaryosunu Abidin Dino’nun yazdığı “Türkiye’de Beş Dakika” filminin yönetmenliğini yaptı[2].

1947’de ilk Türk animasyonu olan “Zeybek Oyunu”nu hazırladı. GSA’da animasyon dersleri de verdi. 1948 – 1970 yılları arasında kendi şirketi Filmar’da üç yüzden fazla reklam filmi üretti.

1982’de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nden Onur Ödülü alan sanatçı 12 Mart 2001’de, 94 yaşında İstanbul’da vefat etti.

İstanbul Resim Heykel Müzesindeki eseri

İstanbul Resim Heykel Müzesindeki “Balık” adlı eseri

 

* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.

[1] Hande Kura:”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Seramik Dünyası Mart-Nisan 1996, Sayı:17, Sf.16–21,İstanbul

[2] Buralı Belgeseller: Türkiye’de Belgeselin 100 Yıllık Retrospektifi

[3] http://www.etsm.org.tr/etsm/index.php?r=kronoloji/view&id=297

Ahmet Mesrur Durum (1873 ~ 1952)

İstiklal Madalyasının, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken döneminde tedavülü devam eden Osmanlı ufaklık paraları ve Cumhuriyetin eski harfler ile basılan altın ve bronz, tüm madeni paralarının tasarımcısı heykeltraştır (*1)

Sanayi-i Nefise Mektebi (İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi – Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) mezunudur.

1905 yılından itibaren Darphane-i Amire’de modelcilik yaptı.

Heykel, resim, nümismatik ve filateli gibi pek çok ilgi alanı bulunan sanatçı, çeşitli kuruma da madalya tasarladı.

Mesrur İzzet Bey’in Cumhuriyet döneminde ürettiği eserlerinden bazıları:

  • 100 Para 1924 ~1928
  • 5 Kuruş 1924 ~1928
  • 10 Kuruş 1924 ~1928
  • 25 Kuruş (nikel) 1925 ~1928
  • 25 Kuruş (1/4 Altın Lira, Meskuk) 1926 ~1929
  • 25 Kuruş (1/4 Altın Lira, Ziynet) 1927 ~1928
  • 50 Kuruş (1/2 Altın Lira, Meskuk) 1926 ~1929
  • 50 Kuruş (1/2 Altın Lira, Ziynet) 1927 ~1928
  • 1 Lira (Ankara Altını, Meskuk) 1926 ~1929
  • 1 Lira (Tam altın, Ziynet) 1927 ~1928
  • 2,5 Lira (Ankara Altını, Meskuk) 1926 ~1929
  • 2,5 Lira (İkibuçukluk Ziynet altını) 1927 ~1928
  • 5 Lira (Ankara Altını, Meskuk) 1925 ~1929
  • 5 Lira (Beşibirlik Altın, Ziynet) 1927 ~1928
  • 10 Para 1936(ilk tasarımını daha 1934’te  gerçekleştirdiği bu ufaklık yarışma harici tutulmuştur. 1936’da deneme baskıları çalışılmışsa da gerçek anlamda tedavüle verilişi 1940 yılındadır.
  • 2005 Yılı 50 Yeni Kuruş tura tarafındaki Kravatlı Atatürk rölyefi, sanatçının en erken 1927 yılı “9 Eylül Sergisi”  için ürettiği madalyondaki portrelerden alıntıdır düşüncesindeyiz (aynı porte 1929’de Müttefik Ajanslar ve 1931’de Balkan Konferansı madalyonunda da görülür. *33, Sf. 38 ayrıca Celil Ender & Orhan Okay Mesrur İzzet Bey Özel Sayısı 1. Bölüm, Sf. 53 & 58, en üstteki madalyon).

Celil Ender & Orhan Okay tarafından 2003 ve 2004 yıllarında Türk Nümismatik Derneği tarafından yayımlanan özel sayılar, Mesrur İzzet Bey’in hayatı ile ilgili çok değerli ve ayrıntılı bilgiler içerir. Yeni bilgiler ışığında, bahsedilen detaylardan bazıları,  güncellemeye ihtiyaç duyar kanısındayız:

  • 100 Kuruş 1934 tasarımı için açılan yarışmada; jüri, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için birinciliğe Mesrur İzzet Bey’in,  yazı tarafı ise Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın tasarımını seçmiştir. 1. Cilt sayfa 30’da 26 Ağustos 1934 Cumhuriyet ve 8 Eylül tarihli Zaman gazetelerinden küpürler verilmiştir. Dönemin gezeteleri detaylı tarandığında ortaya çıkıyor ki, Ressam Ali Cemal Bey‘in çalışmaları da Ankara’ya gönderilmeye layık bulunmuştur. 29/08 ve 04/09 tarihli Cumhuriyet, 01/09 tarihli Vakit’te çıkan haberler ve 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre; Maliye Bakanlığı ve konunun ilgilileri, parada kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etmiştir.

 

  • 1. Cildin 97. sayfasında 1935 tarihli bir Atatürk rölyefi verilmiş, dip not olarak da yeni basılacak gümüş paralar için yapılan alçı olduğu belirtilmiştir. Bu bilgiye göre, yarışma birincisi ilan edilen çalışmanın paralarda değilse de Darphanenin başka ürünlerinde kullanıldığı anlaşılır. Çünkü gösterilen portre, büyük ihtimalle, 6. Tıp Kurultayı için Darphanenin ürettiği rozetlerdeki portedir.

 

  • 2. Ciltte 1938 tarihli 1 ve 5 Lira değerinde birkaç para kompozisyonu, biri zeytin ile meşe dalları ile süslenmiş, diğeri ise at sırtında Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün resmedildiği iki adet tura tarafı taslağı yayımlandı (Sf. 13, 14 ve 18). İngiliz Kraliyet Darphanesi 1938 yılı raporunda (Sf. 16) şöyle bir not mevcuttur: “1938 yılında yeni harflerle basılacak altın liralar için yarışma açıldı, Percy Metcalfe’in tasarımları seçildi. Ancak Atatürk’ün ölümü ile paraların basılması ihtimali kayboldu“. Mesrur İzzet Bey’in altın renginde boyanmış taslakları da bahsedilen bu yarışma için çalışılmış olmalı.

 

[1] Milliyet Gazetesi’nin 1975 baskısı “50 Yıllık Yaşantımız” 1. Cildinde (Sf. 191), “Cumhuriyet’in ilanından sonra basılan ilk madeni paralar  üzerindeki motifleri Darphane Müdürü Niyazi Asım Bey çizmişti” denir, ancak Mesrur İzzet Bey 8 Eylül 1934 tarihinde Zaman Gazetesi’ne verdiği röportajda açıkça “Eski harflerle olan Cümhuriyet nikel paralarının resimlerini de ben yaptım. Bugün piyasada kullanılmakta olan nikel kuruşlar ve yirmilik ile onluklar benim eserimdir.” şeklinde beyan eder.

Celil Ender & Orhan Okay eseri 2003 yılı 1. sayıda (Sf. 93), Niyazi Asım’ın yüksek kabartma röliyefi paylaşılır ve açıklama olarak da “Mesrur İzzet Bey’in arkadaşı Darphane-i Milli’nin ilk genel müdürü Niyazi Asım” verilmektedir. 

Niyazi Asım, Osmanlı Meskükat-ı şahane idaresi, Darphane-i Amire’sinin son döneminde müdürlüğünü yürüttü (*), 1934’te dahi fikirlerine başvurulduğu görülür.

Bu bilgiler ışığında, 1975’teki notun hatalı olması gerekir. Çünkü Mesrur İzzet Bey’in, eski amirinin çizdiği desenler hakkında, hem de henüz  sağlığında ve de hala devlet katında öneminin devam ettiği bir dönemde “ben çizdim” demesi ihtimal dışı olsa gerek.

 

* Cumhuriyet dönemi Türk paralarında desenleri bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.

Cumhuriyet Paralarının Tarihçesi

1. Bölüm

(Cumhuriyet’in ilanından 1950’ye kadar)

Türk geleneğinde, egemenliğin kabul gören iki ana sembolü vardır; ilki hükümdarın adına hutbe okunması ve ikincisi de adına sikke kesilmesi.

Türkiye Cumhuriyeti’nin de, denebilir ki 29 Ekim 1923’te adı konmuş, hutbesi okunmuştur. Ancak şartlar henüz yeni para darbına elverişli olmadığından, Cumhuriyet henüz ilk yılında kendi parasını basamadı ve de ticareti sekteye uğratmamak adına, Osmanlı döneminden devrolan paraların kullanımına devam edildi. Sultan Reşad adına Alman Nikel Fabrikaları Şirketine darp ettirilen nikel ufaklıklar ile Sultan Vahdettin adına basılan 40 Paralık sikkeler (*1), yenileri basılıp piyasada yaygınlaşana kadar geçerliliğini korudu.

1924

Cumhuriyet’in kendi adına para üretebilmesi için 1924 Şubatında 411 numaralı “Meskukat Darbı Hakkında Kanun” çıkarıldı. 3 Ağustos 1924’te 10 Kuruş, Eylül’de 5 Kuruş ve 14 Ekimde de 100 paralık bronz ufaklıklar tedavüle verildi.(*2, Sf.5)

Alışılagelmiş birimler korunarak, 1 Lira = 100 Kuruş, 1 Kuruş = 40 Para katsayılarına dayanan dönüşüm sistemine devam edildi. Cumhuriyetin ilk madeni paralarının tasarımını, İstiklal Madalyasını da tasarlayan Mesrur İzzet Bey (Ahmet Mesrur Durum) gerçekleştirdi.

1925

5 Ekim 1925’te Cumhuriyet’in ilk altın parası olan 5 Liralar törenle basıldı. Presten çıkan ilk 5 Lira Atatürk’e verilmek üzere Maliye Bakanı Abdülhalik Renda’ya teslim edildi(*2, Sf.6).

Ufaklıklar’a halk arasında “manda gözü” lakabını alan 25 Kuruşluk nikel para eklendi.

1926

1926 ve sonraki paralarda, miladi takvim yılı,  eski yazı ve rakamlar ile (١٩٢٦) kullanılmaya başladı. (*2, Sf.8)

Miladi ~ Rumi yıllar eski yazı ile

Meskuk Altınlardan iki buçuk (2½), Tam (1), Yarım (½) ve Çeyrek (¼) Liralar basılmaya başladı.

1927

Ziynet altınlarının üretimine başlandı. bu tipteki altınlar da Meskuk altınlar gibi beş tip olarak basıldı. Meskuk altınları Lira cinsinden tanımlanırken, ziynetler ise 500, 250, 100, 50 ve 25 “Kuruş” değerinde tarif edildi.(*2, Sf.12)

5 Aralık 1927’de Cumhuriyet’in ilk banknotları tedavüle verildi. Resimlerini Ressam Ali Sami (Boyar) Bey’in oluşturduğu (*5 Sf.6) ve basımı İngiltere’de yapılan 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Liralık kupürlerden oluşan bu banknot grubu, günümüzde “Birinci Emisyon” olarak adlandırılır.

Banknotlar, Harf Devrimi’nden önce basıldığı için eski yazı ile, ve kupür değerleri ayrıca Osmanlı Evrak-ı Nakdiye’sindeki teamüller de korunarak, ayrıca Fransızca ifade edildi. O dönemde para sistemi hala altın karşılığına dayandığından, yani tedavüle verilen tüm kağıt paraların altına dönüşüm garantisi olduğundan, 500 ve 1.000 Lira gibi büyük kupürlü kağıt paraların alım gücü çok yüksekti. Bu sebeple yüksek değerli bu banknotlardan günümüze pek azı kalabildi. Beşyüz Liralık banknotların 100, Bin Liralık banknotların ise sadece 23 adedi bankaya dönmedi. (*36, 2014 baskısı Sf.146 & 147)

1931

Yeni Türk Harfleri 1928’de kabul edildiyse de, 1929’da dünyayı saran ekonomik bunalım sebebiyle yeni harfli paraları tedavüle sürmek 1934’ten önce mümkün olmadı. Elde edilen 50 ve 1.000 Lira banknot numune baskılarından (spesimen), Latin Harfli banknotların taslaklarının oluşturulduğu, ancak tedavüle verilmediği anlaşılmaktadır. (*36, 2014 baskısı Sf.149).

1934

Yeni Harflerle tedavüle çıkan ilk para, tasarımı için yarışma açılan, Mustafa Kemal Atatürk portreli gümüş 100 Kuruş oldu.

Ressam Ali Cemal‘in kalıplarının kullanıldığı paradan başlayarak, 1944 yılına kadar olanlardaki Cumhuriyet kelimesi, “Cümhuriyeti” şeklinde “ü” harfi ile yazıldı(*8 Sf.62).

1935

1, 5, 10, 25 ve 50 Kuruştan oluşan, kendi içinde uyum gösteren bir seri halinde, İngiliz Darphanesi sanatçılarından Percy Metcalfe tasarımı yeni madeni paralar tedavüle verildi.

Daha değerli olan gümüş sikkelerde Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün sola bakan portesi, küpronikel ufaklıklarda ise henüz oranları standartlaştırılmamış ay ve yıldız deseni kullanıldı.

 

1937

100 Kuruş yerine gümüş 1 Lira tedavüle çıktı. Tura yüzünde 50 ve 25 Kuruşlardaki Atatürk rölyefi, yazı tarafında ise 50 Kuruştaki ile aynı tarzda fakat iki adet buğday başağı ve önde Ankara meskuk altınlardakine benzer oranlarda ay ve yıldız deseni kullanıldı.

2. Emisyon banknotlardan 5 Lira piyasaya verildi.

1938

Atatürk portreli ziynet altınlarının üretimi başladı. Tasarımlarında V. Mehmed Reşad dönemi 500 Kuruş ziynet altınındaki çiçek motifli çerçeve kullanılarak Osmanlı arması yerine 32 adet yıldızdan oluşan çember içinde Atatürk portresi, “duribe fi kostantiniyye” (İstanbul’da darbedildi) yazısı yerine de yine 32 yıldızlı daire içinde kaligrafik formda Türkiye Cümhuriyeti ibaresi kullanıldı.

1 Kuruşluk ufaklıklar, aynı çaptaki gümüş 25 Kuruş ile karıştırılıyor diye dalgalı formda yenilendi.

Yeni harfler ile basılan, 2. Emisyon 10, 50 ve 100 Liralık banknotlar tedavüle çıktı.

1939

İki buçuk (2½), 500 ve 1.000 Liralık banknotlar, 2. emisyona devamla piyasaya çıktı.

1940

İsmet İnönü portreli gümüş 1 Liralar ile bronz 10 Para ufaklık tedavüle verildi.

İnönü portreli 500 ve 1.000 Liralık kağıt paralar piyasaya sürüldü.

1941

İngiltere’de bastırılan 50 Kuruş ile 100 Liralık banknotları taşıyan gemi, Yunanistan’ın Pire Limanı’nda Alman savaş uçaklarının bombardımanına maruz kalarak battı. Bahsi geçen banknotlar Türkiye’de tedavüle verilmeden geçersiz sayıldı. (*14 Sf. 15, *36, 2014 baskısı Sf.169)

1942

2. Emisyon banknotlardan İnönü portreli 1 Lira piyasaya verildi.

İsmet İnönü portreli 10, 50 ve 100 Lira, 3. Emisyon kapsamında piyasaya verildi. Banknotların basımı için başta Alman matbaalardan hizmet alındı, ancak 100 Liralıklardan TCMB’nin onayı alınmamış seriler piyasada görülünce (*36, 2014 baskısı Sf.181), sonraki banknotlar Amerikan matbaalarında bastırıldı.

1943

İnönü portreli ziynet altınları basılmaya başladı.

1944

Yeni harflerle basılacak meskuk altınlar, Meclis’te Manisa vekili Hikmet Bayur’un teklifi üzerine(*2, Sf. 34), yarısı Atatürk yarısı ise İnönü portreli iki tipte üretildi.

25 Kuruş ufaklıklar gümüş yerine bronz-nikel alaşımından üretilmeye başladı. Tura yüzündeki Atatürk portresi yerine bayrak kanunu ile oranları standarda bağlanan ay-yıldız motifi kullanıldı. Bu para ile tura yüzündeki Cumhuriyet kelimesi, bugün kullandığımız biçimde u harfi ile yazıldı (*8 Sf.62). Tutya (çinko) ve bronzdan mamul bu paralar, askeri ihtiyaç fazlası top mermisi kovanlarının eritilip yeniden değerlendirilmesiyle üretildi (*14 Mart 1948 tarihli Ulus “Darphane’de Birkaç Saat” başlıklı, Ziya Tansu imzalı haber ve *42 Sf.46)

Banknotların 2. emisyon grubuna Alman baskısı İsmet İnönü portreli 50 Kuruş eklendi.

1946

İnönü portreli 500 ve 1.000 Liralık banknotlar, 3. emisyona devamla basıldı.

1947

Yazılarını hattat Prof. Emin Barın‘ın yazdığı, Ay yıldız desenli 1 Lira ve 50 Kuruşluk gümüş sikkeler ile bronzdan mamul, delikli 1 Kuruşlar piyasaya verildi. 1924’ten beri madalyon yönünde basılan madeni paralar sikke yöneliminde basılmaya başladı.

3. emisyon iki buçuk (2½) Liralık banknot, 2. tertip 50 Lira ile, 4. Emisyon 10 ve 100 Lira kağıt paralar piyasaya verildi.

1948

1944’te bronzdan üretimine başlanan 25 Kuruşların yazı tarafı da buğday başaklarının oluşturduğu bir çelenkle süslenerek, tedavülde bulunan 1 Lira ile 50 Kuruş ile uyumlu hale getirildi.

Ortası delik bronz ufaklıklar, 100 Para yerine artık ikibuçuk (2½) kuruş değerinde tedavüle verildi.

Bir önceki yıl tedavüle verilen 1 Kuruş ile seri oluşturacak halde Yarım Kuruş (½) değerinde sikkeler de basıldı ancak tedavüle verilmedi. 1949 darphane setlerinde bulunanlar ile, imha edilmeyip 1980’lerde ortaya çıkanlar ile birlikte 300 adedin altında olduğu kabul edilir (*25 Sf. 12).

4. emisyon 10 Liralık banknotların 2. tertibi tedavüle verildi.

1949

Tura tarafında Ay-yıldız, yazı tarafında buğday demetinden çelenk desenine sahip 10 ve 5 Kuruşlar piyasaya verildi. Böylece 1 Lira, 50, 25, 10 ve 5 kuruşluk seri bir desen uyumuna kavuşturuldu.

… devamı yakında