Etiket: Nurüddin Gürpınar

Percy Metcalfe (1895 ~ 1970)

Percy Metcalfe
Percy Metcalfe, Photo by Bassano Ltd 2 October 1940
NPG x154230 © National Portrait Gallery, London

1935 yılında basımına başlanan paraların desenlerini üreten heykeltıraştır.

İlk olarak Behzad Butak Bey’in 1955 yılı kataloğunda(*2, Sf. 18) bahsetmesine dayanarak, adı Türk nümismatik literatüründe genellikle “Londra Darphanesi Heykeltraşı Mister Medkaley” şeklinde geçer.

1933 Eylülünde Ankara ve İstanbul’da temaslarda bulunan İngiliz Darphane Müdürü Sir Robert Johnson’un kurduğu ilişkilere devamla, Percy Metcalfe 1935 yılı Martında Atatürk portresini çalışmak üzere Türkiye’ye geldi(*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1934 yılı raporu sf. 17).

Ziyaretinde Ankara’da Maliye Bakanı Ali Fuat Ağralı ve İstanbul’da Darphane Müdürü Fuat Erciyes ile görüştü, basılması planlanan 6 adet paranın tamamı için set halinde eskizler oluşturması istendi. İngiliz Darphanesi’nin ticari maksatla başka ülkelere de para ürettiği göz önüne alındığında, böyle büyük bir siparişi kaçırmamak için Metcalfe’e taslakları çalışması için izin verildiği, yine de Türk yetkilileri paraların Londra’da üretilmesi konusunda ikna edemediği anlaşılıyor.

Tasarımını gerçekleştirdiği Cumhuriyet dönemi paraları:

  • 50 Kuruş 1935 ~1937
  • 25 Kuruş 1935 ~1946 (1944’ten 1946’ya kadar basılan 25 Kuruşlukların yazı yüzü, 1935 yılındaki ilk haliyle korundu, ama tura yüzünün tasarımı için Metcalfe’in Atatürk portresi yerine, bayrak kanununa uygun oranlardaki ay yıldız kullanıldı)
  • 10 Kuruş 1935 ~1940
  • 5 Kuruş 1935 ~1943
  • 1 Kuruş 1935 ~1944 (1938’den itibaren 1 Kuruşluklar, 12 parça dalgalı formda üretildi)
  • 1 Lira 1937 ~ 1939
  • 1 Lira 1940 ~ 1941

Ailesinin British Museum’a bağışladığı eşyalar arasında 1935 yılı madeni paralarının ilk taslakları da bulunur:

https://www.britishmuseum.org/collection/term/AUTH232341

1935 10, 5 ve 1 Kuruş Tura yüzü deseni.© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746593 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak Deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746587 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746592 © The Trustees of the British Museum
1 Lira 1935 Taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746588 © The Trustees of the British Museum
50 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746581 © The Trustees of the British Museum
25 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746589 © The Trustees of the British Museum
5 Kuruş 1935 desen taslağı, © The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746590 © The Trustees of the British Museum

Dönemin Gazetelerinden anlaşıldığına göre, önceleri Ali Cemal Bey‘in 100 Kuruşuna benzer 50 Kuruşlar tasarlandı, ancak sonunda Metcalfe’in tasarımları tercih edildi. Hatta 28/09/1935 tarihli Cumhuriyet’te yayımlanan fotoğraflardan, bir ara 10 Kuruş’un yazı tarafı deseni korunarak, 10 Para kalıbı da çalışıldığı görülür.

 

1935 yılında, 100 Kuruş yerine 1 Lira nominal değerde sikke basılması planlandığı süreçte, Metcalfe kendine özgü art deco tarzında bir bozkurt motifi de üretti.

Kalıpları İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesi arşivinde bulunan tasarım, kurum içi müzakerelerde, 31 Ekim 1935 tarihli RMAC – Kraliyet Darphanesi Danışma Meclisi 89. toplantısında eleştirilmiş, iki üç adetlik deneme baskıları alınıp ilgililere iletilmiştir.

Bozkurt figürünün cumhuriyetin sembollerinden biri olarak kullanılması bir dönem tartışıldı ve hatta ilk banknotlarda kullanıldı. Ancak Afet İnan’ın hatıralarından aktardığı üzere (Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, İş Bankası Yay. 2007, s251 (22 Ekim 1950 tarihli Ulus gazetesine atıfla)), Atatürk sağlığında, devlet arması olarak kullanılacak sembol önerilerini beğenmeyip, sembolik bir insan başını tercih etmiştir. Bu kurt motifli 1 Lira tasarımı da böylece rafa kaldırıldı.

İngiliz Kraliyet Darphanesi yıllık raportlarında, 1938 yılında yeni harflerle basılacak altın liralar için yarışma açıldığı ve Percy Metcalfe’in tasarımlarının seçildiği not edilmektdir. Ancak darphane müdürünün raporunda Atatürk’ün ölümü ile paraların basılmasının düşük bir ihtimal olduğundan bahsedilir (*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1938 yılı raporu sf. 16).

1940 sonrası basılan meskuk altınlar ve gümüş liralardaki İsmet İnönü portresinin de Percy Metcalfe tarafından üretildi. Bir örneği halen  İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesinde (Royal Mint Museum) bulunan İsmet İnönü portresi, ilk olarak 1939 yılı Erzurum Tren İstasyonu açılışı için basılan hatıra madalyonlarda görülür.

Percy Metcalfe’in adı, Behzat Butak Bey’in kataloğunda da referans verdiği 24/04/1944 tarihli TBMM zabıt ceridesi (*2, Sf. 36), ve bu oturumda görüşülen 17/04/1944 tarihli Encümen mazbatasında “Mister Medkaley” olarak geçer. Cumhurbaşkanının paralardaki büstünün neden Türk bir sanatçı tarafından yapılmadığı eleştirilerini Maliye Bakanı Fuat Ağralı cevapladı; Metcalfe’in vaktiyle Mustafa Kemal Atatürk büstü için davet edildiğini, o sırada İsmet İnönü’nün de büstünü çalıştığını, zaten bu tecrübedeki gravür sanatçılarının uluslararası alanda da sınırlı sayıda olduğu belirtti.

2012 yılında Anadolu Nümismatik Bülteni 20. sayısında Nurüddin Gürpınar Bey, “Cumhuriyet Altınlarımız” başlıklı makalesinde sanatçıya dair ayrıntılı bilgiler sunar.

 

1938 yılı ikinci tip 1 Kuruş ile 5 Milyem form karşılaştırma

1938 – 1944 yılları arasında tedavüle verilen 1 Kuruşluklar, okuma yazması olmayan ya da gözleri iyi seçemeyen vatandaşlarca aynı çaplı ve yakın ağırlıktaki gümüş 25 Kuruşlar ile karıştırılıyor diye 12 parça dalgalı formda üretildi. Bahsi geçen 1 Kuruşlukların, aynı dönemde İngiliz Darphanesince üretilen ve P.M. baş harflerini taşıyan, Irak Kralı Gazi ve Mısır Kralı Faruk portreli sikkeler ile – çapı farklı da olsa –  aynı formda olması, ana tasarımın İngiliz Darphanesi ile bağlantılı olarak üretildiğine işaret sayılabilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Percy Metcalfe, İngiliz Kraliyet Darphanesinde 1924 – 1948 yılları arasında hizmet etti, İngiliz Kralı 6. George portresi ile pek çok ülkenin paralarını ve madalyalarını tasarladı. Kendisini meşhur eden, en ünlü çalışmaları, Serbest İrlanda Devleti için ürettiği Barnyard (çiftlik avlusu) Serisi olarak da bilinen, evcil bazı hayvanları resmettiği seridir.

İngiltere’den ayrılan ülke kendi paralarını üretmek için 1926’da uluslararası yarışma düzenledi. Katılan 66 kalıp arasında Metcalfe’in  kalıpları beğenildi. Bir kısmı av, bir kısmı besi hayvanından oluşan desenler “asaletlerine” göre paraların değeri ile eşleştirildi. İngiltere’den ayrılan yeni devletin paralarının İngiliz para düzeninde, bir İngiliz tarafından tasarlanması ve İngiliz Darphanesi’nde basılması eleştirilse de, nihayetinde Metcalfe’in tasarımları, Nobel ödüllü şair Yeats’ın  deyimiyle “…onlara herkesten daha uzun süre, tek tek, dikkatle bakacak olanlar; sanatçılar ve çocuklar için tasarlandığı” için, büyük uluslararası beğeni kazandı.

 

Serbest İrlanda Devleti madeni paraları: At, somon balığı, boğa, tavuk ve civcivleri, domuz ve yavruları, tavşan, köpek ile çulluk desenleri kullanılan “Çiftlik Avlusu” serisi.

Percy Metcalfe, İngiliz Darphanesinde çalıştığı dönemde, İrlanda Devleti için tasarladığı paralarla kazandığı şöhret ve Sir Robert Johnson’dan gördüğü destek ile, birçok ülkenin paralarında kullanılan kalıbı üretti. Bunlardan bazıları; Romanya Kralı 1. Mihai, Bulgar Kralı 3. Boris, Irak Kralları Faysal ve Gazi, Mısır Kralları Fuat ve Faruk, ayrıca Yunan paralarındaki Demeter ile Poseidon’dur.

* Cumhuriyet dönemi Türk paralarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.

Yazı baş resmi; Percy Metcalfe Bulgar Kralı 3. Boris portreli kalıp üzerinde çalışırken, Photo: HenryMooreInstitute

*Percy Metcalfe’in Türk paralarına katkısı hakkında araştırmalarımıza temel oluşturan değerli ipuçları sağlayan World of Coins forumu kullanıcıları <k>, africancoins, forum yöneticisi Peter Kraneveld’e ve İngiliz Darphanesi Müzesi Halkla İlişkiler Sorumlusu David Mason’a teşekkürü borç biliriz.

Kaynakça

Nümizmatik Literatür

Referans Literatür

Türkiye Cumhuriyeti paraları konulu basılı kataloglardan başlıcalarını listelemeye çalıştık.

Ayrıca yazılarımızda faydalandığımız, ve yeri geldikçe atıfta bulunduğumuz kaynakları da konuyla ilgilenenlere faydalı olması umuduyla paylaşıyoruz.

  1. Osmanlılarda Madeni Paralar, Nuri Pere, Doğan Kardeş Matbaacılık, 1968
  2. Cumhuriyet Devrinde Madeni Paralar, Behzad Butak, Pulhan Matbaası, 1955
  3. Cumhuriyet Dönemi Madeni Paralar Kataloğu, M. Bülent Coşkun, 1971
  4. Türkiye Cumhuriyeti Madeni Paraları ve Madalyaları, İbrahim Tözen & Tunçay Aykut, Yapı ve Kredi Bankası Nümismatik Yayınları No:6, 1973
  5. 50 Yılın Türk Kağıt Paraları, Cüneyt Ölçer, İş Bankası Kültür Yayınları, 1973
  6. Koleksiyon, Nümismatik Dergisi, 1976 –
  7. Türk Nümismatik Derneği Bültenleri, 1976 –
  8. Türkiye Cumhuriyeti Madeni Paralar Kataloğu, M. Bülent Coşkun & Güvendik Fişekçioğlu, 1977
  9. Türkiye Cumhuriyeti Madeni Paralar Kataloğu, M. Bülent Coşkun & Güvendik Fişekçioğlu, 1981
  10. Yeni Koleksiyon, Filateli – Nümismatik Dergisi, H. Turgay Artam, 1978 – 1986
  11. Dündar Nümismatik Dergisi 1982 – 1983
  12. Para, H, Turgay Artam, Yeni Koleksiyon Dergisi Yayınları, 1980
  13. Para ‘82, H. Turgay Artam, Yeni Koleksiyon Dergisi Yayınları, 1982
  14. Cumhuriyet Dönemi Türk Kağıt Paraları, Cüneyt Ölçer, İş Bankası Kültür Yayınları, 1983
  15. 60. Yılında Cumhuriyet Dönemi Türk Madeni Paraları, Tuncay Varış, 1983
  16. Türkiye Tarihi – Cilt 4 – Çağdaş Türkiye (1908~1980), muhtelif yazarlar, Cem Yayınları, 1989
  17. Para, Güvendik Fişekçioğlu, 1984 – 2013
  18. Yeni Para ’84, Oğuz Güler, 1984
  19. Paralarımız ’86, ’94, ’96, Oğuz Güler, 1986, 1994, 1996
  20. Nümismat ‘86, Atilla Onat, Onat Yayınları, 1986
  21. Para – Banka Sözlüğü, Ö. Faruk Çolak, İmge Kitabevi, 1987
  22. Kağıt ve Madeni Para Rehberi, E. Adnan Ataöver, 1992
  23. 1995 Yılı Hatıra Paraları, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, 1995
  24. 1996 Yılı Hatıra Paraları, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, 1997
  25. Madeni Paralarımız, Cilt 1, Güvendik Fişekçioğlu, 1997
  26. 1997 Yılı Hatıra Paraları, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, 1998
  27. Cumhuriyet Dönemi Hatıra Paraları, Cem Mahruki, 1998
  28. 1998 Yılı Hatıra Paraları, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, 1999
  29. Genel Nümizmatik Sözlüğü, Ahmet Semih Tulay, Arkeoloji Sanat Yayınları, 2001
  30. Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Sikke Koleksiyonu, Oğuz Tekin (proje danışmanı), 2004
  31. Bozuk Para 1 Lira – Yıllar Sonra Geri Dönen Sevgili, Başar Başarır, Doğan Kitap, 2005
  32. Türkiye Cumhuriyeti Paraları, Mehmet Nurcan Deniz, 2006
  33. Madeni Paralarımız, Cilt 2, Güvendik Fişekçioğlu, 2011
  34. Anadolu’da Paranın Tarihi, Bülent Arı (editör), TCMB, 2011
  35. Paranın Tarihi, Catherine Eagleton & Jonathan Williams (çev; Fadime Kahya), İş Bankası Kültür Yayınları, 2011
  36. Türkiye Cumhuriyeti – Madeni Paralar, Kağıt Paralar, Spesimenler, Hatıra Paraları, Setler, Ankara Altınları, İnönü Altınları, Cumhuriyet Altınları Hatıra Madalyaları, Kaan Uslu, M. Fatih Beyazıt, Tuncay Kara (2012, 2014)
  37. 50 Yılın Türk Resim ve Heykeli, Nurullah Berk & Hüseyin Gezen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1973
  38. Atatürk ve Resim – Heykel, Gültekin Elibal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı 1973
  39. Bilinmiyen Yönleriyle Atatürk, Sadi Borak, Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları, 1966
  40. 75 Yılda Para’nın Serüveni, muhtelif yazarlar, Tarih Vakfı Yayınları, 1998
  41. Paranın İcadı – Finans İtalyanca Konuşurken, Alessandro Marzo Magno (çev; İ. Utku Kavasoğlu), Tellekt, Can Sanat Yayınları, 2013
  42. Türkiye Cumhuriyeti & Osmanlı İmparatorluğu – Madeni ve Kağıt Paraları, Kaan Uslu, Mehmet Özgözen, Yavuz Büyüktuncay, Güçlü Kayral (2023)
  43. Aykırı Paralar – Denemeler, Erörlüler, Sahteler, Para-Biletler ve Paramsılar, Tunç Buyurgan, Tunç Buyurgan Koleksiyonu, 2007
  44. “İmparatorluktan Cumhuriyete Kağıt Paranın Öyküsü” Sergi Kataloğu, Koordinatör: Şennur Şentürk, Küratör: Güçlü Kayral, Bilimsel Danışman: Ali Akyıldız, Koleksiyon Danışmanı: Mehmet Tezçakın, Yapı Kredi Yayınları, 2008
  45. Anadolu Nümismatik Bülteni Sayı 20, “Cumhuriyet Altınlarımız” A. Nurüddin Gürpınar, yayına hazırlayan Kaan Uslu, Haziran 2012