Percy Metcalfe (1895 ~ 1970)

Percy Metcalfe
Percy Metcalfe, Photo by Bassano Ltd 2 October 1940
NPG x154230 © National Portrait Gallery, London

1935 yılında basımına başlanan paraların desenlerini üreten heykeltıraştır.

İlk olarak Behzad Butak Bey’in 1955 yılı kataloğunda(*2, Sf. 18) bahsetmesine dayanarak, adı Türk nümismatik literatüründe genellikle Londra Darphanesi Heykeltraşı Mister Medkaleyşeklinde geçer.



1933 Eylülünde Ankara ve İstanbul’da temaslarda bulunan İngiliz Darphane Müdürü Sir Robert Johnson’un kurduğu ilişkilere devamla, Percy Metcalfe 1935 yılı Martında Atatürk portresini çalışmak üzere Türkiye’ye geldi(*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1934 yılı raporu sf. 17).

Ziyaretinde Ankara’da Maliye Bakanı Ali Fuat Ağralı ve İstanbul’da Darphane Müdürü Fuat Erciyes ile görüştü, basılması planlanan 6 adet paranın tamamı için set halinde eskizler oluşturması istendi. İngiliz Darphanesi’nin ticari maksatla başka ülkelere de para ürettiği göz önüne alındığında, böyle büyük bir siparişi kaçırmamak için Metcalfe’e taslakları çalışması için izin verildiği, yine de Türk yetkilileri paraların Londra’da üretilmesi konusunda ikna edemediği anlaşılıyor.

Tasarımını gerçekleştirdiği Cumhuriyet dönemi paraları:

  • 50 Kuruş 1935 ~1937
  • 25 Kuruş 1935 ~1946 (1944’ten 1946’ya kadar basılan 25 Kuruşlukların yazı yüzü, 1935 yılındaki ilk haliyle korundu, ama tura yüzünün tasarımı için Metcalfe’in Atatürk portresi yerine, bayrak kanununa uygun oranlardaki ay yıldız kullanıldı)
  • 10 Kuruş 1935 ~1940
  • 5 Kuruş 1935 ~1943
  • 1 Kuruş 1935 ~1944 (1938’den itibaren 1 Kuruşluklar, 12 parça dalgalı formda üretildi)
  • 1 Lira 1937 ~ 1939
  • 1 Lira 1940 ~ 1941

Ailesinin British Museum’a bağışladığı eşyalar arasında 1935 yılı madeni paralarının ilk taslakları da bulunur:

https://www.britishmuseum.org/collection/term/AUTH232341

1935 10, 5 ve 1 Kuruş Tura yüzü deseni.© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746593 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak Deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746587 © The Trustees of the British Museum
100 Kuruş 1935 taslak© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746592 © The Trustees of the British Museum
1 Lira 1935 Taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746588 © The Trustees of the British Museum
50 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746581 © The Trustees of the British Museum
25 Kuruş 1935 taslak deseni© The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746589 © The Trustees of the British Museum
5 Kuruş 1935 desen taslağı, © The Trustees of the British Museum
https://www.britishmuseum.org/collection/image/1613746590 © The Trustees of the British Museum

Dönemin Gazetelerinden anlaşıldığına göre, önceleri Ali Cemal Bey‘in 100 Kuruşuna benzer 50 Kuruşlar tasarlandı, ancak sonunda Metcalfe’in tasarımları tercih edildi. Hatta 28/09/1935 tarihli Cumhuriyet’te yayımlanan fotoğraflardan, bir ara 10 Kuruş’un yazı tarafı deseni korunarak, 10 Para kalıbı da çalışıldığı görülür.

 


1935 yılında, 100 Kuruş yerine 1 Lira nominal değerde sikke basılması planlandığı süreçte, Metcalfe kendine özgü art deco tarzında bir bozkurt motifi de üretti.

Kalıpları İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesi arşivinde bulunan tasarım, kurum içi müzakerelerde, 31 Ekim 1935 tarihli RMAC – Kraliyet Darphanesi Danışma Meclisi 89. toplantısında eleştirilmiş, iki üç adetlik deneme baskıları alınıp ilgililere iletilmiştir.

Bozkurt figürünün cumhuriyetin sembollerinden biri olarak kullanılması bir dönem tartışıldı ve hatta ilk banknotlarda kullanıldı. Ancak Afet İnan’ın hatıralarından aktardığı üzere (Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, İş Bankası Yay. 2007, s251 (22 Ekim 1950 tarihli Ulus gazetesine atıfla)), Atatürk sağlığında, devlet arması olarak kullanılacak sembol önerilerini beğenmeyip, sembolik bir insan başını tercih etmiştir. Bu kurt motifli 1 Lira tasarımı da böylece rafa kaldırıldı.


İngiliz Kraliyet Darphanesi yıllık raportlarında, 1938 yılında yeni harflerle basılacak altın liralar için yarışma açıldığı ve Percy Metcalfe’in tasarımlarının seçildiği not edilmektdir. Ancak darphane müdürünün raporunda Atatürk’ün ölümü ile paraların basılmasının düşük bir ihtimal olduğundan bahsedilir (*İngiliz Kraliyet Darphanesi 1938 yılı raporu sf. 16).

1940 sonrası basılan meskuk altınlar ve gümüş liralardaki İsmet İnönü portresinin de Percy Metcalfe tarafından üretildi. Bir örneği halen  İngiliz Kraliyet Darphanesi Müzesinde (Royal Mint Museum) bulunan İsmet İnönü portresi, ilk olarak 1939 yılı Erzurum Tren İstasyonu açılışı için basılan hatıra madalyonlarda görülür.

Percy Metcalfe’in adı, Behzat Butak Bey’in kataloğunda da referans verdiği 24/04/1944 tarihli TBMM zabıt ceridesi (*2, Sf. 36), ve bu oturumda görüşülen 17/04/1944 tarihli Encümen mazbatasında “Mister Medkaley” olarak geçer. Cumhurbaşkanının paralardaki büstünün neden Türk bir sanatçı tarafından yapılmadığı eleştirilerini Maliye Bakanı Fuat Ağralı cevapladı; Metcalfe’in vaktiyle Mustafa Kemal Atatürk büstü için davet edildiğini, o sırada İsmet İnönü’nün de büstünü çalıştığını, zaten bu tecrübedeki gravür sanatçılarının uluslararası alanda da sınırlı sayıda olduğu belirtti.

2012 yılında Anadolu Nümismatik Bülteni 20. sayısında Nurüddin Gürpınar Bey, “Cumhuriyet Altınlarımız” başlıklı makalesinde sanatçıya dair ayrıntılı bilgiler sunar.


 

1938 yılı ikinci tip 1 Kuruş ile 5 Milyem form karşılaştırma

1938 – 1944 yılları arasında tedavüle verilen 1 Kuruşluklar, okuma yazması olmayan ya da gözleri iyi seçemeyen vatandaşlarca aynı çaplı ve yakın ağırlıktaki gümüş 25 Kuruşlar ile karıştırılıyor diye 12 parça dalgalı formda üretildi. Bahsi geçen 1 Kuruşlukların, aynı dönemde İngiliz Darphanesince üretilen ve P.M. baş harflerini taşıyan, Irak Kralı Gazi ve Mısır Kralı Faruk portreli sikkeler ile – çapı farklı da olsa –  aynı formda olması, ana tasarımın İngiliz Darphanesi ile bağlantılı olarak üretildiğine işaret sayılabilir.


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Percy Metcalfe, İngiliz Kraliyet Darphanesinde 1924 – 1948 yılları arasında hizmet etti, İngiliz Kralı 6. George portresi ile pek çok ülkenin paralarını ve madalyalarını tasarladı. Kendisini meşhur eden, en ünlü çalışmaları, Serbest İrlanda Devleti için ürettiği Barnyard (çiftlik avlusu) Serisi olarak da bilinen, evcil bazı hayvanları resmettiği seridir.

İngiltere’den ayrılan ülke kendi paralarını üretmek için 1926’da uluslararası yarışma düzenledi. Katılan 66 kalıp arasında Metcalfe’in  kalıpları beğenildi. Bir kısmı av, bir kısmı besi hayvanından oluşan desenler “asaletlerine” göre paraların değeri ile eşleştirildi. İngiltere’den ayrılan yeni devletin paralarının İngiliz para düzeninde, bir İngiliz tarafından tasarlanması ve İngiliz Darphanesi’nde basılması eleştirilse de, nihayetinde Metcalfe’in tasarımları, Nobel ödüllü şair Yeats’ın  deyimiyle “…onlara herkesten daha uzun süre, tek tek, dikkatle bakacak olanlar; sanatçılar ve çocuklar için tasarlandığı” için, büyük uluslararası beğeni kazandı.

 

Serbest İrlanda Devleti madeni paraları: At, somon balığı, boğa, tavuk ve civcivleri, domuz ve yavruları, tavşan, köpek ile çulluk desenleri kullanılan “Çiftlik Avlusu” serisi.

Percy Metcalfe, İngiliz Darphanesinde çalıştığı dönemde, İrlanda Devleti için tasarladığı paralarla kazandığı şöhret ve Sir Robert Johnson’dan gördüğü destek ile, birçok ülkenin paralarında kullanılan kalıbı üretti. Bunlardan bazıları; Romanya Kralı 1. Mihai, Bulgar Kralı 3. Boris, Irak Kralları Faysal ve Gazi, Mısır Kralları Fuat ve Faruk, ayrıca Yunan paralarındaki Demeter ile Poseidon’dur.

* Cumhuriyet dönemi Türk paralarının tasarımında emeği geçen diğer sanatçılar için tıklayın.

Yazı baş resmi; Percy Metcalfe Bulgar Kralı 3. Boris portreli kalıp üzerinde çalışırken, Photo: HenryMooreInstitute

*Percy Metcalfe’in Türk paralarına katkısı hakkında araştırmalarımıza temel oluşturan değerli ipuçları sağlayan World of Coins forumu kullanıcıları <k>, africancoins, forum yöneticisi Peter Kraneveld’e ve İngiliz Darphanesi Müzesi Halkla İlişkiler Sorumlusu David Mason’a teşekkürü borç biliriz.

Vedat Ömer Ar (1907 ~ 2001)

100 Kuruş 1934 tasarımı için açılan yarışmada; jüri, yazı tarafı için Güzel Sanatlar Akademisi öğretmenlerinden Vedat Ömer Ar’ın, tura yüzünde kullanılacak Mustafa Kemal rölyefi için de birinciliğe Mesrur İzzet Bey‘in tasarımını seçmiş ve her ikisine biner lira ödül verdiyse de, Ressam Ali Cemal Bey‘in çalışmaları da ikincilik alarak Ankara’ya gönderilmeye layık görüldü. 26 Ekim 1934 tarihli Zaman Gazetesi röportajına göre; Maliye Bakanlığı ve konunun ilgilileri, parada kullanılmak üzere Ali Cemal Bey’in yazı ve tura yüzleri desenlerini tercih etti.

Vedat Ömer Ar’ın birinci seçilen 100 Kuruş yazı yüzü desenine maalesef ulaşabilmiş değiliz.


Vedat Ömer Ar, Güzel Sanatlar Akademisi (günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Afiş Bölümü mezunudur. Ardından Fransa’da uygulamalı sanatlar eğitimi aldı, yurda döndüğünde Güzel Sanatlar Akademisinde Prof. Emin Barın, ve Namık Bayık ile aynı dönemlerde seramik hocalığı yaptı.

Ayaktakiler, soldan: Edip Hakkı, Emin Barın, Namık Bayık, Gevher Bozkurt, Günseli Başar, Sabih Gözen, Bilge Hanım, Hayati Gökay, Aktan Bey, Ramiz Bey.Oturanlar, soldan; Vedat Ar, Necmettin Hoca, Kenan Tenizan, Zeki Faik İzer, Tahirzade...
Seramik Dünyası Dergisi, Mart Nisan 1996 Sayısı s19 ”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Hande Kura

Seramik,  dekor, afiş, animasyon alanlarında çalışmalar yaptı, çeşitli film, reklam ve belgeselin yapımcılığını gerçekleştirdi.[1]

Vedat Ömer’in afişlerinde kullandığı, isminin başharflerinden stilize bir baykuş oluşturduğu monogramı

1935’teki 7. Yerli Mallar Sergisi’nde Ulusal Endüstri Birliği’nin (Milli Sanayi Birliği) açtığı pavyonda, ülke ekonomisini anlatan, Art Deco tarzı fontlar kullandığı on vitrinin dekorasyonu beğeni topladı. 1936 yılında İzmir Fuarı İstanbul ve Deri İşleri Pavyonu, 1938 yılında 10. Yerli Mallar Sergisi’nde İş Bankası Pavyonu, 1944 İzmir Fuarı Reasürans Pavyonu’nu tasarlamış ve 1949 yılında İstanbul Sergisi’nde de yer aldı[3].

Şehir tiyatrolarında dekoratörlük de yapan sanatçı, 1938’de, bir sonraki yıl New York fuarında gösterilmek üzere senaryosunu Abidin Dino’nun yazdığı “Türkiye’de Beş Dakika” filminin yönetmenliğini yaptı[2].

1947’de ilk Türk animasyonu olan “Zeybek Oyunu”nu hazırladı. GSA’da animasyon dersleri de verdi. 1948 – 1970 yılları arasında kendi şirketi Filmar’da üç yüzden fazla reklam filmi üretti.

1982’de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nden Onur Ödülü alan sanatçı 12 Mart 2001’de, 94 yaşında İstanbul’da vefat etti.

İstanbul Resim Heykel Müzesindeki eseri

İstanbul Resim Heykel Müzesindeki “Balık” adlı eseri

 

* Türk paralarının tasarımında çalışmaları bulunan diğer sanatçılar için tıklayın.

[1] Hande Kura:”Bir Sanatçı: Vedat Ar”, Seramik Dünyası Mart-Nisan 1996, Sayı:17, Sf.16–21,İstanbul

[2] Buralı Belgeseller: Türkiye’de Belgeselin 100 Yıllık Retrospektifi

[3] http://www.etsm.org.tr/etsm/index.php?r=kronoloji/view&id=297